APROXIMACION OS CRUCEIROS DO CONCELLO DE SANTISO (A CORUÑA).
TERRA DE ABEANCOS. NA
OBRA DE XOSE M. BROZ REI DO ANO 1983.
LIMIAR.
Angel Utrera.
A presente publicación pretende continuar coa revisión iniciada no Boletín num. 34 de Nadal do pasado ano 2021, do Museo Terra de Melide, no que iniciamos a serie centrándonos nos Cruceiros do Concello de Melide exclusivamente, e usando como punto de partida tanto na primeira revisión efectuada coma na actual o traballo desenvolvido por Xose M. Broz, no ano 1983.
De seguido, con
esta nova entrega, a segunda da serie,
imos analizar a situación actual dos cruceiros no concello de Santiso.
Na actualidade
censamos, visitamos e fotografamos un total de 20 cruceiros, dous deles particulares o resto de titularidade
publica.
Varios deles inventariados outros non e cunha moi
variada situación e estado de conservación, en algún caso en claro perigo, polo
que cumpre cas autoridades competentes na preservación do noso patrimonio
tomaran as medidas oportunas, antes de que resulte irremediable. E un deles, da
parroquia de Pezobre, (San Cristovo), desaparecido lamentablemente.
PALABRAS CLAVE.
Cruceiros, Santiso,
Cruz, Capitel, Fuste, Base, coordenadas de localización, Broz.
INTRODUCCION.
Na
primavera-verán do ano 1983 o investigador Xosé Manuel Broz Rei, publica no
Boletín do Centro de Estudos Melidenses, Museo Terra de Melide, nº 2 de Novembro,
o seu traballo sobre Os Cruceiros
da Terra de Melide, no que se recolle descrición detalla, situación, historia e
estado dos Cruceiros existentes nas terras de Abeancos: Santiso, Toques e
Melide.
Este actual
traballo, continuación do que xa
publicamos o pasado ano 2021 no que presentamos a revisión dos Cruceiros de
Melide, pretende agora proceder a unha nova actualización pormenorizada da
situación dos Cruceiros do concello de Santiso,
concello da “Terra de Abeancos”, a partiren dos datos daquela, compartidos por
Broz.
Terras circundadas
de camiños, corredoiras, congostras e sendeiros polos que aparecen espallados
aquí e alá os nosos característicos Cruceiros, coma mostra do sentir, a
relixiosidade, a espiritualidade e porque non dicilo, tamén o medo ao
descoñecido e á represión da santa nai Igrexa, e o seu interese en rematar e
erradicar todo o que conserve ese cheiro pecaminoso de vella relixión,
ocultismo, meigas ou cultura castrexa.
CARACTERISTICAS E ASPECTOS TÉCNICOS.
Os Cruceiros
están compostos de varios elementos ben
diferenciados como son: A Plataforma
sobre a que se levanta, sempre de unha
ou varias gradas. O Pedestal, normalmente cuadrangular, liso ou con inscricións
ou símbolos. O Fuste, tamén denominado por algúns autores como varal, que pode ser cuadrangular, octogonal ou
cilíndrico, liso con motivos diversos tales como; escalas, martelo, teazas,
caveiras, serpes, representacións de
santos e outros motivos relixiosos. O Capitel que varia entre os mais sinxelos
cadrados sen adornos, ós que representan figuras, anxos, ou adornos
xeométricos, e florais, como volutas e
complexas variantes de representacións da morte e a salvación, o ceo, os querubíns alados, entre outras figuras. E
finalmente a Cruz, tanto cruz simple, como con representacións de cristo
crucificado no anverso e diferentes virxes; dolorosa, inmaculada, a piedade, virxe
do Carme, etc.
Hai Cruceiros
Santificadora de camiños, encrucilladas, corredoiras e congostras. Protectores
contra meigas e demos así como a acción dos feitizos e meigallos. Outros
indican dirección ós peregrinos. Algúns teñen misión de reconforto e descanso para os camiñantes que toman asento
sobre as plataformas que lles serve para
descansar. Tamén podemos falar de Cruceiros que indican ou anuncian a
proximidade dunha igrexa, un santuario, unha capela ou ermida, así como os
lugares de culto ou recordo de feitos lutuosos e mortes de seres queridos.
E dende logo non
podemos esquecer os que compren con promesas
realizadas e pagan débedas
|
Ilustración 1.PARTES E ELEMENTOS DUN CRUCEIRO |
A representación en Melide dos nosos típicos cruceiros, e variada e múltiple e non resulta nada difícil atopar unha boa mostra de todos eles en razón das súas características especificas, sen ao señor, ou levantados en gratitude, ou fe, ou como recoñecemento de algunha gracia outorgado por Deus, e tamén como cumprimento dunha penitencia polos pecados cometidos, agardando o perdón divino. Así como os que sinxelamente representan feitos históricos, ou lendas, que normalmente quedan gravadas no baseamento do mesmo, en moitos casos ilexible
dubida algunha,
tanto dos que presentan Cruz, como nos que se representan figuras, de Cristo e
a Virxe María, no anverso e reverso dos mesmos, ou unicamente a Cristo
Crucificado.
Igualmente hainos
nos que base se presenta con gradas, de varios chanzos, e os que carecen dela.
O de Zas do Rei e quizais o mais significativo.
Tamén temos
Cruceiros con mesa, (O de Campos, ou o de San Cosme de Abeancos entre outros),
e sen ela e cruceiros co fuste biselado,
ou liso, e o capitel simple ou con volutas e diversos tipos de adornos. (O de
Baltar é un bo exemplo do que estamos a falar).
No Seu libro JM
Broz, Os Cruceiros da Terra de Melide, do no 1983, xa nos deixou unha
interesantísima tabula coas características da cada un deles,; plataforma, (
gradas ou altar),
Pedestal,
(Piramidal, Moldurado, cúbico), Epígrafes, con inscrición ou datas, Fuste
(Renacentista, ou octogonal, ou cadrado), Capitel; (Composto ou Moldurado), e a Cruz, (con Cristo e Virxe, ou
sen algún deles).
Igualmente detallou
a súa situación; no adro, no campo da festa, nunha encrucillada ou camiño. A
Historia, lendas folclore, costumes etc. de cada un deles, así como a
conservación e estado de todos eles, que hoxe
case corenta anos mais tarde imos proceder a revisar.
Na publicación
que estamos a analizar, no ano 1983 JM Broz, visitou en Santiso, e fixo unha
detallada descrición de 18 cruceiros localizados no e torno de 18 Parroquias do
mencionado concello.
Broz establecera
unha clasificación fundamentada nas características tecinas da figuración e do
seu tempo dos cruceiros do seguinte
xeito:
Tipoloxía
A-B-C-D-E-F. En función dos elementos necesarios para considerar como tal un
Cruceiro, esta é: Plataforma, Pedestal, Fuste, Capitel e Cruz.
Ademais coma
valor engadino o investigador deixaba constancia no seu estudio de aspectos
tales como; a existencia de inscricións ou non, a localización do cruceiro, historia
coñecida e estado de conservación dos mesmos, aspectos todos eles nos que imos
tratar de corroborar e expoñer actualizado no presente noso traballo.
Ilustración 2.MAPA HISTORICO DO CONCELLO DE SANTISO.
ASPECTOS XEOGRAFICOS E FUNDAMENTOS HISTORICOS.
O Concello de Santiso forma xunto co de Melide e Toques a coñecida como
“Terras de Abeancos”.
No corazón de Galicia e entre ríos estendese o Concello
de Santiso, cunha orografía quebrada e formada por pequenos vales á beira dos
regatos que desembocan no Ulla. Santiso ten una gran relevancia na historia da
cartografía galega. En concreto, Santa María de Vimianzo foi un dos puntos nos
que Domingo Fontán – ilustrado matemático, político e xeógrafo galego – fixo
medicións para elaborar a súa carta xeométrica, considerada o primeiro mapa de
Galicia.
O Concello de Santiso se localiza no extremo sur da
provincia de A Coruña, facendo límite xeográfico
con Pontevedra, co Concello de Agolada,
e as Cruces ao outro lado do río Ulla, e o encoro de Porto de mouros, e
no noroeste coa Provincia de Lugo, co Concello de Palas de Rei.
Os actuais concellos de Santiso, Sobrado e Toques
formaron durante moitos séculos a terra e xurisdición de Abeancos, xa nomeada
no 747 no Testamento do bispo Odoario de Lugo facendo referencia a “Sacto
Joanne de Besntoña”.
Aproximadamente 68 quilómetros cadrados de pequenas poboacións,
repartidas entre lugares, aldeas e parroquias, na que viven uns 1550
habitantes, segundo o ultimo censo, perfectamente integrados no seu medio, fundamentalmente rural e agrario
na que a principal actividade económica resulta ser a gandería e a produción láctea.
|
Ilustración 3.RESTOS DA DESAPARECIDA PONTE DA PENA E O SEU MUIÑO. |
Aquí nos encontramos, recorrendo estas terras de prados, grandes extensións de pastos e
ultimamente plantacións e explotacións agro forestais no que manda o Eucalipto,
con vales relativamente pouco profundos,
pequenos regos e regatos que como veas dun corpo vivo, insuflan e levan a vida ata o ultimo lugar
das mesmas, xenerosamente, Boente, Rego
do Muíño, Rego de Beseña, o río Furelos, o Ulla.
Tampouco imos atopar montañas, moi elevadas, nin tan
sequera cimas de mais de 5oo metros de altitude, destacándose os Monte de
Moldes (458), Roda (447), Lamas (432) y Gandareira (404 metros).
O topónimo Santiso está considerado como un vocábulo de
tipo léxico e orixe relixioso, que o mesmo fan referencia a un lugar, un
mosteiro baixo cuxo mandato está o mesmo, ou ben un santo ou patrón da igrexa
local.
Por iso algúns autores consideran fundado que o topónimo
Santiso, proceda e faga referencia ao termo latino Sanctus Thyrsus (san Tirso),
As primeiras anotacións documentais que fan referencia a
Santiso, datan do ano 1214 no que o rei Alfonso IX concede a propiedade destas
terras ao Arcebispo de Compostela.
A xurisdición de Abeancos (Melide, Santiso e
Toques), cedeuse por este á casa de
Ulloa (Palas de Rei, Monterroso e Antas de Ulla). Algunhas das parroquias de Santiso,
as máis occidentais, quedaron fóra dela e pertencían á xurisdición de Boente,
da casa de Altamira.
A constitución de 1812 supuxo a caída do Antigo Réxime e
a implantación da administración municipal. Neste momento nace o municipio de
Vilar de Ferreiros, que volverá desaparecer coa chegada ao poder de Fernando
VII.
Non sería ata o ano 1833 cando ía nacer o Concello de Santiso,
situándose a casa consistorial na casa da Pedreira, coñecida como Casa do
Bachiller. Despois mudouse a Liñares onde comeza o Rexistro Civil no ano 1871.
Tamén estivo na Casa de Outeiro de Pezobrés e na casa de Pena, na Brea, habilitada
actualmente coma aula de exposicións, de conferencias e axencia de lectura do
Concello de Santiso.
Ilustración 4.VISTA DO LUGAR DE SANTISO DENDE VILAR.
Algúns dos elementos máis relevantes da historia de
Santiso teñen que ver coas comunicacións. O camiño vello ou camiño dos
arrieiros de Santiso, entraba nas terras baixas deste concello polo lugar da
Cornella, zona pola que cruzou a raíña Urraca co seu exército camiño de
Santiago no 1115.
A primeira referencia a este camiño atópase nun tombo da
Catedral de Lugo datado no 897. Neste documento, no que se trazan os límites do
coto de Boente, fálase dunha “vereda” que pasa ao lado dunha pequena pena
illada e una corrente de auga, ascendendo despois cara “Sancti Iacibi”, é
dicir, Boente.
Trátase polo tanto, dun camiño xa documentado na alta
Idade Media e que circula entre túmulos prehistóricos, seguindo un trazado que
o caracterizou durante séculos.
Outro fito decisivo no concello foi a construción do
encoro de Portodemouros entre 1964 e 1967 coa finalidade do aproveitamento
hidroeléctrico. A súa enchente provocou o asolagamento das aldeas de Brocos en
Agolada e Ribadulla en Santiso.
Ilustración 5.ENCORO DE PORTODEMOUROS.
En maio do 1975 e tras unha orde ministerial, mandou
poñer en funcionamento unha barcaza que unise as parroquias de Loño (Vila de
Cruces) e Beigondo (Santiso), que segue en servizo na actualidade.
Esta foi a alternativa ofrecida aos veciños despois das
protestas que estes, en plena ditadura franquista, emprenderon para que se
solucionasen os problemas de incomunicación xurdido co encoro.
No afastado pasado prehistórico, mais que probable na
idade do Bronce, estas terras deberon estar moi poboadas, se nos baseamos na
cantidade de restos arqueolóxicos atopados en forma de mámoas, como as de
Serantes preto dos muros e do foxo do seu castro. Ou os de Quinzán, en
Niñodaguia, ou o de Belmil en Pezobres non que aínda se poden ver os seus dous
recintos amurallados e escalonados que
tiña como defensa, e tampouco podemos esquecer os de Beigondo, o de as Seixas,
de Ribadulla, e mesmo o de Coto da Aurela de Vimianzo, entre outros varios.
En cuanto a arte e edificacións tanto relixiosas, igrexas
, ermidas e capelas, fundamentalmente, como civís en forma de casas pacegas,
Pazos, ponte e outras, temos que destacar entre as primeiras, os templos
de San Estebo de Pezobres e San Pedro de
San Roman, de fábrica románica datadas no século XII e XIII.
Destacamos aquí e
agora o cruceiro de Visantoña, aínda que mais adiante falaremos del polo miúdo,
cruceiro no que a basamenta en grada moi ben traballada destaca sobre maneira
xunto co pedestal con gravados e símbolos da paixón; caveira, serpe, osos,
tenaces, etc.
A hora de falar dos Pazos de Santiso, resulta obrigado
referirnos antes de nada ao Pazo de Vilar de Ferreiros, grandioso na súa decoración
e construción.
Como contrapartida non podemos esquecer a existencia das ruínas
de moitas destas casas nobres, e mesmo Pazos, como as de Belmil, o pazo de
Vilasoa.
E xa como remate recordamos outro dos modelos de obra civil, e arquitectura rural, típica do interior do noso Pais, como é o Pazo da Pena, que antano controlaba o vello muiño, hoxe en ruína a carón da ponte desaparecida do mesmo nome, que unía o lugar de Sexo (Agolada), con Santiso, neste punto.
Ilustración 6. NA PONTE ARCEDIAGO. LUGAR DE A CORNELLA.
Parroquias.-
Santiso está conformado por 17 parroquias, mai ou
menos ao redor de 118 aldeas o lugares de maior ou menor tamaño:
Arcediago (San Juan), Barazón (Santa María), Beigondo
(San Cosme), Belmil (San Pedro), Liñares (Santiago), Mourazos (San Jorge), Niñodaguia
(San Paio), Novela (Santa María), Pezobre (San Cristobo), Pezobrés (San Estebo),
Rairiz (Santa Eulalia), Ribadulla (San Vicente), San Román (San Pedro), Santiso
(Santa María), Serantes (Santa Eulalia), Vimianzo (Santa María), Visantoña (San
Juan).
1.Parroquia de Arcediago (San Xoán)
Arcediago, ou como tamén é denominado, San Juan de
Arcediago oficialmente San Xoán da Ponte Arcediago, é practicamente o corazón
do Concello, no coñecido como Lugar de Chao.
Limítrofe coas terras veciñas do concello de Agolada,
(Pontevedra), das que a separa as frías augas do río Ulla, logo de recoller en
Barazón as do Furelos de Melide.
Os seus lugares mais importantes son: A Cruz, Agro do
Chao, Pontenovo (A Pontenova), Raxacendes, Seaone, A Silva, O Souto, e Talín.
|
Ilustración 7.CRUCEIRO DE ARCEDIAGO. |
Por Arcediago tradicionalmente transitaba na idade media o camiño que ía dende Santiago de Boente a Agolada, salvando as augas do Ulla, na vella Pote de Arcedigo. Se trata dun sedeiro moi antigo xa citado por Alfonso III no ano 897, nunha demarcacións do coto de Boente.
Lamentablemente da orixe desta ponte non temos datos de
fábrica xa que non foi posible atopar a súa pedra fundacional ou inscrición de ningún
tipo, tal e como ocorre a outra ponte mítica da zona, en Mourazos por onde
continuaría o camiño.
Aquí podemos visitar a súa igrexa parroquial, que aínda conserva
restos da súa fábrica románica, logo de que fora reconstruída por mor de arranxar os danos que
lle causara unha tormenta, esta xunto cos templos de Santaia de Rairiz e san Xurxo de Mourazos,
formaban parte e eran propiedade do padroado do Conde de Lemos.
No atrio, se conservan dúas laudas nas que a pesar da erosión
se pode contemplar o escudo dos Señores de Monterrei, en tato que hai quen
indica que na outra se observa o que semella so os atributos dun arcediano que
deu orixe ao topónimo do lugar.
1.A.-Cruceiro que foi clasificado por X.M. Broz como de tipo (E). Isto é de pedestal cúbico moldurado, con Fuste cadrado ou octogonal, e Capitel moldurado.
O Cruceiro o atopamos preto da igrexa parroquial nun
cruzamento de camiños.
Se apoia sobre unha grada formada por tres chanzos.
Destacar a existencia de mesa ou pousadoiro para
depositar o féretro nos enterros en tanto o crego reza e oficia o ritual. Este
se asenta sobre dúas pedras laterais.
Sobre a basamenta en grada se coloca o pedestal cúbico e peaña
moldurada sobre o que se levanta un
varal de un dous metros de altura cadrado no inicio e remate octogonal.
O capitel e cadrado con molduras e sobre o mesmo se ergue
Cruz, latina achaflanada, sen arestas e sen imaxes.
Se trata de un
cruceiro procesional.
Ilustración 8.C.DE ARCEDIAGO. STA.CRUZ.
1.B.-Cruceiro da Cruz de Arcediago.
Cruceiro que atopamos na estrada que atravesa o lugar,
preto do Concello, e practicamente enfronte da vella Capela de Santa Cruz, na
carballeira onde se celebran as festas.
Cruceiro de pequenas dimensións, de devoción, tal e como se recolle na inscrición
existente no seu pedestal e que reza deste xeito:
Año Santo Mariano. 1954. Recuerdo de un Devoto.
Tamén o podemos encadrar dentro dos cruceiros
procesionais, xa que o día da Santa Cruz, o 14 de setembro se realiza procesión
dende a igrexa parroquial ata o cruceiro e regreso ao templo.
Cruceiro que carece de basamenta, se eleva sobre un pedestal
cúbico , o seu orixe segundo nos indicaba Broz no seu libro que nos ocupa,,
está na desaparecida Cruz de madeira que fixeran os Padres Pasionistas, no ano
1897 en lembranza dunha das súas “Santa Misión”, das moitas que se conservan
aínda hoxe en día nos muros e paredes dos templos das nosas igrexas e
parroquias.
Capitel en tronco de pirámide invertida con molduras.
Sobre o capitel se eleva unha sinxela e pequena cos brazos circulares, que empeza en rectangular
na base que se apoia no capitel. cruz na que se representa no anverso a Cristo
crucificado coroado de espiñas. Cabeza
reclinada sobre o lado dereito e o pé dereito sobre o esquerdo. Tres cravos e
non ten a lenda do INNRI no extremo superior da cruz.
No reverso non hai imaxe.
1.C.- Cruceiro particular no patio interior de acceso a unha vivenda no
lugar de Souto fronte á caseta de parada do bus.
Se trata dun pequeno e curioso cruceiro de cruz, sen
imaxes, no que figura placa conmemorativa do mesmo aínda que ilexible.
Incluímos a efectos de rexistro e censo, sen especificar
as súas características particulares, ao tratarse dun cruceiro privado, de
recente fábrica.
Ilustración 9.CRUCCEIRO DE BARAZON
2.-Barazón.(Santa María).
Cruceiro que se atopa no campo da Festa do lugar, preto
da súa igrexa parroquial e do foxo e muralla do desaparecido castro, do que
apenas se adiviña o seu contorno circular e parte da croa.
Coordenadas (WGS84): 42°51'35.6"N
8°01'06.9"O (42.859896, -8.018576).
Se trata de Cruceiro procesional. Ata el ía a procesión o
día de festa da Santa Mariña, o 15 de Agosto e polo día do Corpus Christi.
Se levanta sobre unha grada con dous chanzos, a modo de
basamenta a que se apoia mesa pousadoiro, con dous pes de pedra que se apoia no
varal.
O fuste de uns 20
a 26 cm. de sección, empeza e remata en cadrado, é dos de tipo octogonal, sobre
o que sostense o capitel moldurado en tronco de pirámide invertida.
O Crucifixo de dos de tipo de Cruz, sen imaxes, achaflanada nas arestas e
florenzado nos remates dos extremos.
Sobre a pedra horizontal do pousadoiro hai inscrición: NT18.
Que tal e como nos indica Broz, se refire a nivelación
tipográfica.
Cruceiro de tipoloxía (E), que se pode datar entre finais
do século XVIII e principios do XIX.
Con altura entre dous metros sen alcanzar os tres metros.
|
Ilustración 10.DETALLE DO CRUCIFIXO DO .C. DE BARAZON. |
Luis Martín, na súa obra "Cruceiros na provincia da Coruña" nos indica la existencia de los seguintes cruceiros en esta parroquia:
Medos - campo da festa .(Deputación da Coruña, 1999), con
el número 80.02.1, Vol. IV, páxina. 2202.
3.- Parroquia: Beigondo (San Cosme).
Cruceiro que
atopamos no lugar de A Eirexe.
Coordenadas (WGS84):
42°51'14.0"N 8°08'49.5"O
(42.8539, -8.14709).
Cruceiro que igualmente figura relacionado no libro,
"Cruceiros na provincia da Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación
da Coruña, 1999), con el número 80.03.1, Vol. IV, páx. 2203.
Visitado por Broz, figura na paxina 70 da súa publicación
indicándonos que se atopa no adro da igrexa parroquial.
Se levanta sobre unha grada a modo de basamenta formada
por dous chanzos cadrados de pedra escura, sobre o que se coloca o pedestal,
cadrado.
O seu fuste é cadrado no extremo inferior derivando a
octogonal, que remata sostendo un capitel moldurado en tronco de pirámide,
sobre o que se coloca Crucifixo, sen imaxes, dos de tipo de cruz latina
sinxela, florenzada. Broz se refire a
ela como ochavada, con cara de cristo.
Broz indica no apartado de historia deste cruceiro, que é
de cemento, construído seguindo os gustos e tradicións da época e que ten uns trinta anos de antigüidade
naquel momento de 1983.
4.- Parroquia de Belmil (San Pedro).
O cruceiro o atopamos diante da casa reitoral da
parroquia preto da igrexa, no lugar denominado como igrexario a poucos metros
da propia parroquia . Coordenadas (WGS84):
42°51'35.4"N 8°04'12.5"O
(42.859845, -8.070149).
Cruceiro incluído en la obra "Cruceiros na provincia
da Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999), con el
número 80.04.1, Vol. IV, páx. 2204.
Foi visitado e descrito no estudo de XM Broz, na paxina
64 da súa publicación.
Se trata de un típico cruceiro de Cruz, dos moitos
existentes, sen particularidades especificas.
Se asenta sobre unha basamenta formada por grada de dous
chanzos e pedestal de pedra de granito en tronco de pirámide, ochavado nas
arestas verticais e horizontais.
De aproximadamente tres metros de altura.
O seu fuste é cadrado e octogonal
con capitel moldurado de tronco de pirámide invertida, con arestas.
Ilustración 11.CRUCEIRO DE BELMIL.
A cruz do crucifixo sen imaxes, é achaflanada e presenta
remates con media bola (circunferencia),
raiada, segundo a describe Broz, de tipo florenzado.
Se trata dun cruceiro procesional, ata o que se ía en procesión
os días de festa grande e de `patrón, sobre todo polo San Pedro, levando o
santo en andas, o mesmo na festa do xoves do Corpus.
Ilustración 1O.CRUCEIRO DE LIÑARES. |
Cruceiro que se atopa en Liñares. Coordenadas (WGS84) 42°53'14.0"N 8°03'31.7"O (42.887212, -8.058803). Preto da igrexa parroquial diante dun galpón ou nave agrícola, e preto da casa grande de Liñares, e a súa fermosa portada.
Cruceiro relacionado en la publicación "Cruceiros na
provincia da Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999),
con el número 80.05.1, Vol. IV, páxina. 2205. Que ten pasado por diversas
roturas e derrubes, tal e como se podía ler, no artigo publicado pola Voz de
Galicia do
3 de Marzo do ano
2020 de N.Noguerol que reproducimos literalmente en castelán tal e como foi
publicado no seu día:
El cruceiro de la parroquia
de Liñares, en Santiso, se quedó sin la pieza principal: la cruz. El golpe
accidental de un vehículo contra la base de la estructura provocó su caída,
poniendo de relieve el peligro al que, por falta de protección, están expuestos
estos elementos patrimoniales cuando se encuentran en un cruce de caminos, un
emplazamiento que no deja de ser el original de los cruceiros, pero que
favorece su funcionalidad como rotonda circulatoria.
El de Liñares no es, ni mucho
menos, el único cruceiro que en la comarca de Melide está expuesto a sufrir
daños por su emplazamiento y falta de protección. Hay sobre una decena en igual
situación de peligro. Son los cruceiros de O Leboreiro, O Meire, Zas de Rei y
Gondollín, en el municipio melidense; los de Vilamor, Vilouriz y San Martiño,
en Toques; y otros tres en Santiso: el recientemente dañado de Liñares, así
como los de Serantes y Visantoña, que también sufrieron desperfectos de
distinta índole, debido al impacto de vehículos en la base de las estructuras,
que regulan el tráfico rodado entre caminos y pistas de ajustadas dimensiones
que, a su vez, dificultan las maniobras de vehículos de considerable tamaño
como son los de uso agrícola, tan frecuentes en el rural.
Del incidente en el cruceiro
de Serantes dieron cuenta a la Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, de la
Consellería de Cultura, desde el museo etnográfico de Melide, en el seno del
que insisten en la necesidad de adoptar medidas que protejan los cruceiros. Son
conscientes de que Patrimonio «non é partidario de valalos, pero o certo é que
están caendo seguido», afirma Cristina Vázquez Neira, arqueóloga de la galería.
También en el Concello de Santiso se interesaron por lo sucedido, aun a
sabiendas de que carecen de margen de maniobra para actuar, al no ser
patrimonio municipal.
O Cruceiro visitado por Broz no ano 1983 se levanta sobre
grada de pedra de granito formada a modo de basamenta por dous chanzos.
Sobre a basamenta colocan pedestal, de tipo moldurado con
media cana.
Fuste de tipo cadrado e octogonal,
con volutas a modo de ornamentas no chafrán, e no extremo inferior do mesmo,
por riba do capitel, presenta unhas protuberancias, como espiñas ou a modo de
tronco de arbore.
Ilustración 11.CRUCEIRO DE LIÑARES DESCABEZADO.
Capitel moldurado octogonal, resulta exclusivo, e nunca
vimos un deste tipo, xa o mencionaba Broz, como capitel único. Recorda os
adornos que puidemos apreciar no cruceiro de Vimianzo, o que nos fai pensar que
puido ser esculpido polo mesmo mestre canteiro, xa que non coñecemos ningún
outro cruceiro con este tipo de adorno no capitel.
O Crucifixo, en forma de cruz sen imaxes, é segundo
indica Broz, “Recrucetada”, polas dúas caras, e con remates florenzados nos
extremos dos brazos da mesma.
Temos que matizar a denominación que lle deu Broz, de
cruz “Recrucetada”, xa que para algúns autores, unha Cruz como esta non pode
ser definida deste xeito, senón como Cruz Incisa; (Cruz dentro de outra), a
recruceteada sería a que forma cruces nos extremos dos brazos da mesma cruz
orixinal.
Sexa como sexa, resulta un cruceiro mais que interesante
de visitar polas súas características intrínsecas e diferentes dos demais do
mesmo tipo de cruceiro de cruz.
O Cruceiro sería dos de procesión, xa que polo Santiago
(O Santo Patrón da parroquia), o costume é sacar o santo en andas sobre os ombros
dos devotos, ir ata o cruceiro e regresar, con salmos, oracións e cancións dos
devotos.
6.-Parroquia de Mourazos. (san Xurxo).
6.A.--Cruceiro que se atopa no adro da vella capela do
lugar, hoxe practicamente baleiro de veciños, onde era costume celebrar as
festas do patrón os dias grandes a sombra das arbores. Coordenadas
(WGS84): 42°50'04.1"N 8°03'10.8"O (42.834468, -8.053011).
En Mourazos atopamos os restos dunha das pontes míticas
do concello, da que aínda os días de verán no que o caudal do río Ulla baixa, é
posible ver a súa pedra fundacional.
Cruceiro incluído no libro de Luis Martin Ruiz "Cruceiros
na provincia da Coruña" publicado pola
(Deputación da Coruña, 1999), con el número 80.06.1, Vol. IV, páxina.
2206.
Tamén descrito e visitado por
Broz, na obra da que nos estamos a ocupar do ano 1983 xa mencionada
reiteradamente.
Ilustración 12.CRUCEIRO DE SAN XURXO DE MOURAZOS.
Se levanta sobre basamenta en grada de un chanzo, con
pedestal en cubo que remata con arestas achaflanadas, sobre o que o varal se
alza alcanzado os dous metros de altura aproximadamente.
Fuste de tipo octogonal cadrado, que sostén un pequeno
capitel moldurado en tronco de pirámide invertida que sostén o crucifixo en
forma de cruz latina sen imaxes.
Cruz florenzada e achaflanada con remates nos estremos
dos brazos, como case todas as que vimos no concello.
Se trata de cruceiro procesional, ao redor do que os
devotos sacaban o santo patrón, en andas e dábanlle voltas ao mesmo para
regresar ao templo, os dias grandes. San Xurxo, e polo Desamparados.
Na parroquia de Mourazos atopamos restos de varios dos
seus vellos muíños. Así como da súa curtiduria e das pontes varias que
acercaban xentes e pobos de un e outro lado
Unha destas Pontes míticas, desgraciadamente
desaparecidas baixo o peso do tempo, que unía ambalas dúas marxes do río, entre
Santiso e Agolada é A Ponte da Pena.
A Ponte da Pena no seu tempo daba paso e unía Santiso (A
Coruña), con Sexo, lugar de Agolada (Pontevedra), na outra banda, salvando as
frías e furiosas augas do Ulla que se transforman ao chegar aquí nun río salvaxe
de fortes torrentes aínda que non tanto
como as de Mácara e Ramil, logo de recoller as augas que traen outros moitos regos e regatos, antes de
someterse ao rigor do encoro de Porto de mouros, que o domestica entre
comportas de cemento e ferro.
No seu discorrer, o río supuxo o longo da historia, unha
importante barreira natural, cos homes
salvaban usando enxeño e pericia, ou ben con barcas ou con pontes, paso
obrigado de camiñantes, viaxeiro, arrieiros e comerciantes que a pé ou en
carruaxes, carros ou bestas e cabalaria, se facían os camiños.
|
Ilustración 13..RIO ULLA EN MOURAZOS. |
Pola ponte os labregos de Sexo cruzaban cos seus carros, e bestas cargadas con sacos de grao, cara o Muiño da Pena, que xa non garda recordo na súa memoria, porque hoxe xa tan so quedan os muros de pedra, entre as ruínas as silvas e o abandono daquelas vidas, vividas ao limite, de picardías e amores de mozas e mozos que as pretenden, de traballos e suores, de penas e sen sabores, de xogos de nenos na poza das Pías, onde se non sabías nadar, aprendías ou afogabas, alí onde os rapaces reuníanse as tardes de verán para ir os peixes, e de tanto en tanto a por troitas, que daquela había ben delas.
Foi nunha destas pozas onde pasou mesmo, aquel capitulo escuro
de afogados, como recolle na memoria dos vellos a historia daquel ano oitenta, cruento final
dunha xornada de pesca coma tantas outras antes. Accidente desgraciado, ou quen
sabe se por rencillas entre ambas as dúas beiras do río, dos ríos; O Ulla, limite
e fronteira as veces, e tantas nexo en común de xentes e pobos, coma fonte de
disputas as veces.
Alí fora onde moitos dos nenos, hoxe adultos de Agra e
Sexo, probaran por primeira vez as augas do río, ao compás da musica e os
bailes os días de festa grande, dos Gaiteiros da terra que foron quen de manter
o longo dos tempos o "Requinto", Requinta do Ulla, coma instrumento propio de seu, a voz calada
dos montes e vales e o berro libertario e furioso das augas entre as penas,
torrentes e fervenzas, pola que o río escapa.
A Ponte da Pena tiña catro piares de mampostería
rematados en pico triangulares a xeito de tallamar, piso de vigas e táboas, con
varanda nos laterais, tal e como o describe Xose M. Broz, no seu libro;
"Santiso na terra de Abeancos . Foi derrubada por unha enchente do rio e
xa non se volvera a reconstruír posiblemente ao existir xa pistas e por
esmorecer a actividade do seu muiño, cuxo ultimo muiñeiro fora o Sr. Xosé, que
morreu sen fillos, polo que o traballo da moenda, case que sempre por un
cuartillo do que fora, quedara ao cargo
de dous dos seus sobriños. Este vello Muiño pertencía a Casa da Pena, fundada
no ano 1711 por Don Juan Varela de Barrio, cura da Ponte Arcediago, Rairiz e
Mourazos.
Non puidemos obter datos
fidedignos da sorte que correu a Ponte definitivamente. Para uns foi por mor
dunha enchente do rio que pasou por riba dela e levouna, para outros foi
perdéndose de pouco a pouco, e deste xeito;
Cando quedaran tan so as vigas porque xa podreceran as táboas, a xente e
as mulas pasaban polas vigas, amodiño e con coidado de non caer, por aquel
entón era o tempo do estraperlo e había que fuxir da garda civil, e andar polos
camiños as agochadas, por onde cadrara.
Ilustración 14.RESTOS DOS PIARES DA PONTE DA PENA ENTRE SEXO DE AGOLADA E SANTISO NO PAZO DA PENA.
No catastro de Ensenada, figura recollido a existencia do
Muiño da Pena, coa denominación de Muiño de Sexo, cunha ponte que comunicaba
con esta mesma aldea polo outro lado do río Ulla. Foi o cura Don Juan Varela de
Barrio, quen no seu testamento o cita e deixa constancia documental da súa
propiedade..."Casa y lugar da Pena, con su palomar y heredades y montes,
chousas, prados y molino, aguas de riego, arboles y plantados, cuia casa la
hizo y fabricó el otorgante que tubo un coste de tres mil reales de vellón......en
los molinos que hizo y fabricó en el río, junto a la puente vieja de Arcediago
con sus canales (Protocolo 1825 del año 1704)".Informaciòn e datos
recollidos no libro de Xose Manuel Boz "Santiso na terra de
Abeancos".
Da Ponte Arcediago, que separa San Xoan de Ponte
Arcediago(Santiso), de Santa Maria de Berredo, en Agolada, podemos contar que
existe documentación escrita da existencia no ano 897 dun camiño que vía
Melide, e Arzúa, levaba os camiñantes a Compostela. Posiblemente a súa data de
fabricación foi no ano 1228. Hai que recordar que alí mesmo o Furelo se une ao
Ulla.
No Lugar da Ponte
Cornella, significamos os pasos de pedra para salvar as augas do rio, xa
que aínda que hoxe en dia existe unha horrorosa ponte de cemento, non hai
constancia histórica de que nunca existira calquera tipo de paso ou ponte.
E finalmente A Ponte Mourazos, outra das míticas pontes
que unen e non separan pobos e xentes. Construción do ano 862, sen dubida unha
das pontes mais antiga de cantas existen documentadas no Pais. A súa pedra
fundacional, que se atopa cara abaixo no leito do río indica:
Era DCCCC ET TU IT PERFECTA X KLS M
(AIAS).......construíron esta ponte no ano 862 e rematouse o 22 de Abril.
|
PEDRA FUNDACIONAL PONTE MOURAZOS. FOTO. ALBERTO
PLATERO. |
A importancia desta pedra resulta extraordinaria, xa que
tan so podemos falar doutras tres pontes, nas que existe constancia da súa
fábrica orixinal deste xeito; Na Ponte Taboada, entre Lalín e Silleda, no camiño de inverno a
Compostela, e nas pontes de Toiriz, e Losón, en Vila de Cruces, todos eles
pontes medievais, sen dubida como ben recolle no seu estudio; Los Caminos
Medievales de Galicia", a investigadora Elisa Ferreira Priegue,
imprescindibles nas rutas e vías de comunicación daqueles tempos, e herdeiros
das vías romanas.
Por certo que no lugar de Mourazos, entre o Muiño e a
Ponte, existiu un "Mazadeiro" de liño, que era propiedade da casa de
Talin, que tiña un canle polo que corría a auga e roda de tres orgos, onde se
mazaba o liño despois do encorgado, ao parecer existiu tamén outro na Cornella,
pero desafortunadamente non hai restos de ningún deles .
6.B.-CRUCEIRO DO PAZO DA PENA.-
Se trata dun fermoso Cruceiro de propiedade particular, pertencente ao propio Pazo. O único cruceiro de propiedade privada que puidemos ver en todo o Concello e que non foi visitado nin recollido no libro de X.M Broz, que nos ocupa, alá polo 1983.
|
Ilustración 15 Cruceiro do Pazo da Pena |
A pesar de ser privado, o incluímos a efectos de censo e
rexistro, fundamentalmente pola súa beleza e características mais que
interesantes.
O cruceiro se atopa á entrada ao pazo, próximo ao pombal
que atopamos sobre un pequeno outeiro
marcando a vella capela do mesmo.
Se levanta sobre basamenta en grada de dous chanzos.,
alcanzando uns catro metros de altura total.
O fuste é a modo e semellanza dun tronco de arbore, con
polas cortadas e rugosidade propia dos troncos das arbores, ás que imitan.
Presenta escultura no medio do mesmo coa representación
da Verónica e o pano con que secou o sangue e suor de Cristo na paixón.
O Pedestal é cúbico e o capitel mo0ldurado, e con volutas
nas caras que presentan e sosteñen o remate do mesmo en cadrado.
O Crucifixo, presenta imaxes, de Cristo na Cruz, e
Virxe., no anverso e reverso respectivamente, e representa un descendemento de
Xesús logo da súa paixón e morte, xunto con anxo e un santo que van recoller o
corpo morto de Cristo.
7.- Parroquia: Niñodaguia (San Paio).
Cruceiro que atopamos no
adro da igrexa parroquial, preto do muro que circunda o mesmo. Coordenadas (WGS84): 42°51'52.0"N
8°01'38.3"O (42.864436, -8.027299).
Un novo cruceiro mais dos típicos de procesión, o día do
santo, día grande das festas patronais de San Paio, aínda que segundo contan os
veciños, e corrobora Broz na súa publicación, este cruceiro anteriormente se
atopaba no interior da aldea de San Paio, marcando dirección ao templo. Foi
cambiado de lugar para o emprazamento actual no adro da igrexa, no pasado
século, aínda que non se poido datar con exactitude cando foran realizados os
traballos de traslado.
Cruceiro con basamenta en grada de un chanzos pequeno
sobre o que se coloca o pedestal, de tipo cúbico achaflanado e con arestas.
|
Ilustración 16.CRUCEIRO NO ADRO DA IGREXA
PARROQUIAL DE NIÑODAGUIA. |
Apoiado no pedestal e arrimado ó varal, presenta pousadoiro para a celebración dos ritos sagrados, relixiosas e enterros, que apoia sobre dous pés de pedra de granito.
O fuste de uns dous metros e medio aproximadamente, é
octogonal, empeza e remata en cadrado liso.
O capitel en tronco de pirámide invertida con molduras
sostén un crucifixo sen imaxes, de cruz latina, ochavada con arestas e remate
nos extremos a florenzada.
Cruceiro incluído na obra "Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999), con el número
80.07.1, Vol. IV, paxina. 2207, como case todos os que temos ata agora
descrito.
Ase mesmo incluído por Broz, na paxina 62 do seu libro
sobre os Cruceiros da terra de Melide, dos que nos estamos a ocupar nesta revisión.
8. Parroquia: Novela (Santa María).
Cruceiro sito no campo da festa do lugar. Un dos mais
fermosos de todo o Concello. Coordenadas (WGS84): 42°52'25.3"N
8°03'21.1"O (42.873688,-8.0558741).
Entre a capela e o templo da igrexa parroquial, no medio
dunha alameda de arbores a cada lado.
Cruceiro incluído no seu libro "Cruceiros na
provincia da Coruña", por Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999),
con el número 80.08.1, Vol. IV, páxina. 2208.
Tamén figura no traballo que nos ocupa "Os Cruceiros
da Terra de Melide" de Xosé Manoel Broz Rei. Boletín do Centro de Estudos
Melidenses, Museo Terra de Melide, nº 2 Novembro, 1983, editado por el Centro
de Estudos Melidenses, na páxina 45.
Se trata dun impresionante cruceiro procesional no que os
devotos levaban en andas o santo, os días de corpus e da festividade de Santa María,
patroa da parroquia. Nos indica Bros, que tamén había procesión os días do
Rosario, `primeiro domingo de outono, e polo Vilabade, o luns e martes
seguintes de Pentecostes.
Cruceiro con inscrición no pousadoiro no que aparece 1882
o que podemos entender logo como o seu ano de fábrica.
A súa basamenta se levanta sobre grada con catro chanzos
de bo tamaño en pedra de granito.
Como remate colocan un pedestal en
tronco de pirámide no que se esculpen os símbolos da paixón, caveira como símbolo
da morte, tenaces, escada, etc. Que se distribúen do seguinte modo.
Ilustración 17.CRUCEIRO DE NOVELA.
Na cara norte aparecen gravados, as tenaces, os tres
cravos da paixón, martelo e unha píntega, que as veces tamén aparece
representada noutros cruceiros da zona.
Na cara sur do pedestal, non apreciamos nada, ademais a
tapa os pés do pousadoiro.
No lado este, se pode observar un sapo, outra píntega e
unha folla de palma.
No lado oeste, a coroa de espiñas, unha escada e un
hisopo.
Sobre o pedestal se levanta un fermoso fuste, ou varal de
mais de dous metros e medio, de tipo renacentista, circular acanalado con estrías, e boceles moi
marcados.
O capitel é outra das particularidades deste cruceiro xa
que no concello non hai ningún similar, e de tipo dos derivado do composto.
Presenta adornos en forma de volutas, molduras e follas moi estilizadas, e
rematadas con caras de querubíns.
O Crucifixo é recto coas arestas achafranadas e presenta
no anverso, na cara que mira a igrexa, a cristo crucificado ollando cara a
dereita, con tres cravos e coroado na cabeza coa coroa de espiñas. Sobre o
extremo da cruz, o INRI.
Indica Broz no seu traballo, que a imaxe segue a escola
de canteiros e imaxineiros de Ordes, do escultor Ferreiro.
No reverso se presenta unha virxe apoiada sobre unha
peaña, con anxo, en actitude orante. Mans xuntas polas palmas. Tocada con manto
no que se distinguen perfectamente so pregues do mesmo.
Ilustración 18 Cruceiro de Pezobre.San Cristovo. No adro da Igrexa parroquial.
9.- Parroquia: Pezobre (San Cristovo).
9.A.-Cruceiro que se atopa na proximidade do cemiterio e
igrexa parroquial de Pezobre. Á man esquerda á entrada do lugar. Coordenadas (WGS84): 42°52'30.5"N 8°05'00.1"O (42.87513, -8.08335).
Cruceiro incluído na obra "Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999), con el número
80.09.1, Vol. IV, páxina. 2209.
Se trata dun cruceiro bastante raro, de nova e recente
factura, que foi visitado por Broz no ano 1983, e descrito no seu libro, na
páxina 70, non hai que confundilo co que naquel entón Broz o sitúa a beira do
río Beseña e nos indica que non é un cruceiro parroquial se non un cruceiro
erguido en lembranza dunha santa misión, tal e como indica a inscrición que nosoutros
non puidemos ver, tal vez desapareceu no proceso de traslado ó seu actual
emprazamento.
Nesta inscrición se indicaba;
Santa Misión PP Mercedarios por dona Dolores Barreiro;
año de 1899....Indulgencias.
Que describe na paxina 65.
Este Cruceiro do Adro da Igrexa carece de basamenta, e se levanta sobre un
pedestal dobre, cubico biselado cona restas achaflanadas e outro enriba deste
esférico.
|
Ilustración 19. Detalle do crucifixo do
C. de Pezobre. |
Sobre o pedestal se levanta de uns dous metros
aproximadamente, fuste liso octogonal, cadrado nos extremos inferior e
superior.
Presenta capitel en tronco de pirámide invertida sobre o
que se levanta unha pequena cruz, cos extremos
da mesma en forma de punta de lanza redondeada que recorda as follas da
flor do lis, con crucifixo no anverso, na que se representa un cristo de moi
reducido tamaño, branco de pedra de mármore adosada a mesma. Apoia sobre unha peaña,
coroado de espiñas, e con tres cravos.
Claramente semella que a cruz non é a orixinal, e dende
logo o cristo resulta moito mais moderno que o resto.
9.B.- Cruceiro da parroquia de Pezobre (Sa Cristobo).
Cruceiro que se atopaba á beira do río Beseña, preto das
casas do lugar e a pequena ponte que salva as augas deste regato e que hai anos
desapareceu do lugar, ao caer e resultar moi danado.
Segundo nos indican os veciños do lugar, os restos do
Cruceiro foron retirados pola familia propietaria do mesmo, “Casa dos
Salgados”, e durante algún tempo estivo á entrada da súa casa, preto dun hórreo.
Hoxe resulta totalmente imposible localizar os restos do mesmo, dado que a casa
está abandonada e en estado ruinoso, e o que pode quedar daquel cruceiro de
devoción está baixo terra, malas herbas, silvas, restos de ladrillo e pedra
etc. resultando imposible localizar minimamente indicios do mesmo .
No é un cruceiro parroquial e un cruceiro de devoción en
lembranza dunha Santa Misión, como xa dixemos mais arriba.
Hai que recordar que as Santas Misión, foron un
instrumento creado e impulsado pola Igrexa Católica para afondar nese proceso
de re-cristianización, dende o medo, a represión e o inmenso poder acumulado
pola “santa madre iglesia” e os seis
representantes na terra, a curia eclesiástica, que puido contar ao remate da
guerra civil co amparo do paraugas do
poder político e militar do exercito vitorioso.
Dende o Vaticano, se apoia e usa sen
limites un dos definidos como piares do poder fáctico do Estado, xunto co
exercito e a gran banca que financia a economía e a vida política e social do
Pais.
Ilustración 20. Cruz sobre muro dunha igrexa en conmemoración dunha Santa Misión.
Nesa refundación moral e social na que a igrexa mergulla
buscando os seus propios intereses, deseñaron este tipo de misións con el
propósito de reforzar a evanxelización do pobo español, que acatou sen
cuestionarse nada, unhas veces por fe e outras por medo a mensaxe que estas
santas misións transmitían intencionadamente, antes e despois da Guerra Civil.
Para o investigador e académico Darío Villanueva, no artigo
publicado na prensa local el 19 de Septembro del año 2007, co gallo da inauguración
da exposición ca Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, sobre as Misiones Pedagógicas (1931-1936); foi
a raíz dun Decreto da República en Mayo de 1931, cando se crea o Padroado de
Misiones Pedagóxicas.
Na súa orixe se distingue polo traballo de uns seis
centos misioneiros voluntarios, novos e idealistas que percorren o Pais,
levando de pobo en pobo á xente, na súa maioría totalmente analfabetos, o
ensino, a cultura en forma de teatro,
cine. Musica, libros en bibliotecas ambulantes, facilitándolles a
educación que lles permitirá ir saíndo da miseria e a pobreza.
Este inmenso traballo chegou a mais de seis mil pobos,
vilas e aldeas nos que a xente pensaba ca educación era algo inútil, de
señoritos e ricos, de señores de pazos, “cortijos” señoritos e servidores,
facendo valor aquel dito popular de que; Pasa mais fame cun mestre de escola.
En Galicia esta campaña alcanzou as catro provincias
durante algo máis de seis meses baixo a dirección de Rafael Dieste, que contou
coa inestimable axuda de reitor da universidade Compostela: Alejandro Rodriguez
Cadarso.
A labor desenvolvida por estas "Santas
Misiones", conviviu non obstante en Galicia, coa impagable labor que dende
as Américas, realizaban xenerosamente os coñecidos Indianos, en defensa dos
seus pobos e as súas xentes a través das sociedades e irmandades creadas mais alá do océano.
A partir de 1942 a igrexa se afana en conseguir levar ata
o ultimo confín do noso País, a vida cristiá, en forma de ideoloxía católica,
apostólica y romana, con exercicios espirituais, apostolados, consagracións ao
sagrado corazón, e as Santas Misións, obrigándose na práctica con bandos
militares e ameazas máis ou menos veladas, á asistencia da xente a tales actos
revestidos de gran solemnidade e relixiosidade, as que sobre todo as mulleres
respondían masivamente.
A nulidade de matrimonios civís e divorcios formalizados
durante o período republicano, a obrigatoriedade do bautismo, para conseguir
calquera documento público, os certificados de boa conducta os avales de párrocos
e cregos e autoridades locais, terratenentes e señoritos incluído, ou a obrigatoriedade
do ensino relixioso no colexio e escolas tan so foron unha pequena mostra do que a
realidade obrigou a maioría dos españoles daqueles tempos, sobre todo para os
que perderon a guerra.
As Santas Misións, tan so foron un vehículo máis no adoutrinamento, na transmisión do ordeno e
mando, do temor, a represión, o pecado ou o cárcere para os derrotados, os que
non acataran o novo orde establecido, e as súas consecuencias practicas..
De aí a importancia ca igrexa e os poderes públicos confiren a
aquelas primeiras Santas Misións de 1942 a 1947 Os muros das nosas igrexas e
parroquias, sonche testemuñas daquela febre evanxelizadora.
Aquel desaparecido Cruceiro tiña inscrición na que como xa dixemos podíase ler:
SANTA MISION PP MERCEDARIOS .POR DONA DOLORES
BARREIRO; AÑO DE 1899...POR DEVOCION.
Fuste cadrado octogonal, con pequena cruz achaflanada nas
arestas e florenzada nos estremos da mesma.
A súa basamenta está conformada por un chanzo de granito
exclusivamente e con pedestal cúbico con arestas achaflanadas
10.- Parroquia de Pezobrés (Santo Estevo).
Cruceiro situado na carballeira, onde o campo da festa do
lugar, preto da igrexa parroquial que aínda conserva restos da súa fábrica
románica. Coordenadas (WGS84): 42°52'16.1"N N8°02'39.6"O (42.871133, -8.044322).
Cruceiro incluído na obra "Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruiz (Deputación da Coruña, 1999), con el número
80.10.1, Vol. IV, páxina. 2210.
Cruceiro procesional. Os devotos o 11 de xullo,
festividade de San Benito, levan o santo patrón en andas dende o interior do
templo ata este lugar agora usado como aparcadoiro de coches, antes segundo
relataba Broz, carballeira para celebrar as festas.
Cruceiro que foi derrubado en varias ocasións, e que
sufriu importantes cambios e modificacións como consecuencia destes derrubes.
Ilustración 21.CRUCEIRO DE PEZOBRES.
Da fábrica orixinal conserva tal e como nos relataba
Broz, na súa visita do ano 1983, parte do pedestal en forma de tronco de pirámide,
sobre o que hai pousadoiro de curiosas características, xa que está totalmente
pechado por todos os seus lados e empotrado no pedestal.
Non se aprecian aínda que se intúen gravados os símbolos
da paixón, no pedestal.
Ten inscrición ilexible.
Fuste dos de tipo renacentista, que foi derrubado e
rompeu, polo que tan so queda parte do orixinal, e circular, acanalado con
arestas.
O capitel derivado
a composto semella o de a parroquia de
Santa María de Novela presenta adornos e ornamenta no estremo inferior
anel, circundando todo a circunferencia
do fuste.
Presenta follas, e anxos como ornamentación así como
volutas.
A cruz sen imaxes, na actualidade é de cemento, xa que a
anterior rachou ao ser derrubada, xa tampouco era a orixinal.
Ilustración 22 A VELLA `PONTE DE RIBADULLA, HOXE DESAPARE3CIDO BAIXO AS AUGAS DO ENCORO DE PORTODEMOUROS.
11. Parroquia de Ribadulla (San Vicenzo).
|
Ilustración 23.Cruceiro de Ribadulla. |
Os veciños mais vellos deste lugar de Ribadulla de apenas cen habitantes a carón das augas do encoro de Portodemouros, que encorseta artificialmente o río Ulla, aínda recordan a vella igrexa, a ponte pequena ponte de pedra sobre o río que levaba as terras de Agolada e as casas de cachotería e muros de pedra nos verán mais secos coma fantasmas saen do fondo de lama e barro cuarteado do leito do río.
Moitos marcharon, pero os
de mais idade que se negaron a marchar recordan como a finais do ano
1960 a hidroeléctrica Moncabril, inundou as súas terras, e deixou casas e
facendas baixo este encoro de Portodemouros que hoxe podemos ver.
|
|
Os traballos de construción da nova igrexa foron
realizados polos propios veciños os que lle pagaron 400 pesetas das de aquel entón
ao día.
Estas terras foron as mais ricas, fértiles e poboadas de
todo o concello no seu tempo. E aquí había es cola unitaria e taberna, ademais
da súa pequena igrexa, de corte
decimonónico xa comentada.
|
Ilustración 24. Detalle da Cruz do C. de
Ribadulla. |
Aquí atopamos este cruceiro no adro da nova igrexa, que semella unha nave industrial mais que un templo, e que foi trasladado dende a vella igrexa antes de que as augas do Ulla asolagaran toda a aldea para sempre.
Sinxelo cruceiro de basamenta formada en gradas de tres
chanzos.
Pedestal moldurado, fuste octogonal con remate e inicio
con sección cadrada, capitel e cruz con remates florenzados cun anxo en
baixorrelevo no anverso.
No pedestal figuran dúas inscricións, unha antiga,
"AÑO 1884" e outra que dá conta da obra do traslado e reedificación
"11-1-1968".
Na base do varal tamén consta outra inscrición que di:
"ESTE POR DEVOCION DE...".
Cruceiro incluído na obra "Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruiz (Deputación da Coruña, 1999), con el número
80.12.1, Vol. IV, páxina. 2212.
No ano 1983 foi visitado por XM Broz, e identificado no
seu libro na paxina 61.
Na actualidade oficia de Cruceiro procesional, xa que os
días de patrón, os devotos van en procesión dende po templo, bordeando o
cruceiro e regresando ao interior do mesmo, co santo, San Vicenzo en andas.
12. Parroquia: San Romao.(San Pedro)
Cruceiro que se alza no lugar denominado O Campo da
Eirexe, nun cruzamento de camiños. Coordenadas (WGS84): 42°54'02.4"N 8°05'11.9"O (42.900678, -8.086653).
Cruceiro procesional ao que os devotos bordean en procesión
o día do santo San Marcos.
Cruceiro que ha sufrido diversos avatares que fan del na
actualidade algo diferente do que debeu ser orixinalmente.
Se levanta sobre basamenta en grada formada por tres
lousas de pedra, a modo de chanzos.
Sobre este ultimo se pousa o pedestal cadrado moldurado,
en dous tramos, o ultimo mais estreito e con arestas.
Fuste octogonal, cadrado nos estremos.
Capitel moldurado con caveto do
que sae unha cruz achaflanada nas arestas con remates lisos e rectangulares.
Ilustración 25..cruceiro de San Romao.
Temos que matizar que cando no ano 1983 foi visitado e
descrito por Broz, na paxina 65 do seu libro de campo sobre os Cruceiros da
terra de Melide, a Cruz carecía de imaxes. Era unha cruz latina simple
florenzada nos estremos lisa e rectangular.
Na actualidade se nos presenta un crucifixo con imaxes.
No anverso un pequeno cristo na cruz crucificado, apoiado
sobre unha pena. Carece de INRI, non ten coroa de espiñas, e tampouco se distinguen
tres cravos. Moi erosionado.
No reverso, apreciamos unha virxe en actitude orante,
apoiada sobre unha peaña, con manto, e de maior tamaño que o cristo que vemos
na cruz.
13. Parroquia: Santaia de Rairiz.
Cruceiro no Camposanto,
onde foi trasladado dende o seu emprazamento orixinal nun cruzamento de camiños
preto da igrexa parroquial, onde aínda no ano 1983 o visitou Broz. Coordenadas
(WGS84): 42°50'52.7"N
8°02'42.0"O (42.8479651,-8.0450103).
A tradición marca que se trata de cruceiro procesional ao
que os devotos ían en procesión bordeándoo dende a igrexa, os días de patrón o
San Antón. Na actualidade xa non se realiza dado que ademais o cruceiro está no
interior do camposanto.
Cruceiro na que a basamenta está formada por grada de un
so chanzo.
Pedestal cúbico rematado con arestas achaflanadas.
|
Ilustración 26. Cruceiro de Rairiz. |
Fuste de aproximadamente dous metros de altura octogonal
e cadrado nos estremos, como practicamente todos os cruceiros de cruz do
Concello.
Capitel moldurado dobre, sobre o que se levanta unha cruz
latina cadrada con arestas achaflanadas e estremos florenzados, sen imaxes.
14. Parroquia: Serantes (Santaia).
Cruceiro nun cruzamento de camiños, preto da igrexa no
lugar de Serantes, na actualidade parada de bus e aparcadoiro de vehículos o
que o pon en perigo de derrube como xa ocorreu en varias ocasións.
Na actualidade Decembro do 2021, volve a estar derrubado,
o fuste rachado en varios anacos, a cruz destrozada en pequenos anacos de
pedra, e unicamente se conserva intacto
o pedestal.
Coordenadas (WGS84):
42°52'18.0"N 8°02'02.7"O
(42.871672, -8.034094).
Cruceiro incluído no libro mencionado varias veces xa de Luis Martin Ruiz, “Cruceiros na provincia da Coruña", de Luis Martín Ruiz (Deputación da Coruña, 1999), con el número 80.15.1, Vol. IV, páxina. 2214.
|
Ilustración 27.detalle do crucifixo do C.
de Rairiz. |
Da destrución do cruceiro se daba
conta no muro do Facebook do Museo Terra de Melide deste xeito o pasado 20 de
outubro do 2021.
|
Ilustración
28.CRUCEIRO DE SERANTES |
ENÉSIMO DANO A UN CRUCEIRO
E por desgraza non será a
último.
O pasado fin de semana,
mentres faciamos o roteiro polo patrimonio de Santiso cos alumnos do CEIP de
Arcediago, achegámonos ata Serantes e puidemos comprobar como o seu crucerio
foi tirado unha vez máis, e xa van moitas, por un vehículo
|
Ilustración 29. DERRUIDO CRUCEIRO DE
SERANTES. |
O mesmo acontece en numerosos
cruceiros da bisbarra e das comarcas veciñas: Visantoña (que xa foi reparado e
vallado para evitar máis atropelos), Zas de Rei (que sufre constantes agresións
na súa escalinata), Liñares (e que estivo tempo sen a cruz ata que foi
reparada), ou o de Maroxo en Arzúa, (que a día de hoxe despois de ter caído,
aínda non se sabe onde están a cruz e o fuste).
O dano causado por destrozar
un cruceiro é para todos, pois o patrimonio é un ben común.
Se non o coidamos e
protexemos estamos a perder a nosa particularidade como pobo, a nosa propia
cultura, única e irrecuperable.
Coidemos o patrimonio
cultural e natural, xa que son as nosas raíces.
O Cruceiro de Serantes xa foi
derrubado en múltiples ocasións, e na actualidade so conserva orixinal o
capitel e a basa, sendo a cruz e o varal (fuste ou columna) de feitura
contemporánea, debido ós danos sufridos noutras embestidas. Elaboráronse
seguindo o modelo orixinal. Parte do seu varal antigo pode verse colocado ós
pes. O feito de non ser o orixinal, por desgraza, non lle quita importancia ó
feito en si da agresión, xa que este cruceiro, volto a levantar, representa a
importancia que estes elementos seguen a ter nas parroquias e na necesidade de conservar
os elementos tradicionais, xa que como nos comentaron os veciños, noutra
ocasión anterior, para eles é IMPORTANTÍSIMO o cruceiro e o que significa.
Tal e como o visitamos e fotografamos en Febreiro do ano 2020, o cruceiro carecía de basamenta levantándose con unha altura aproximada de uns tres metros, sobre un pedestal cadrado de granito, sen basamenta.
O fuste cadrado octogonal rematado nun capitel en tronco
de pirámide invertida moldurado sobre o que se levanta unha pequena cruz
cadrada florenzada nos estremos, sen imaxes, achaflanada nas arestas.
Segundo nos contaba Broz na súa visita recollida na
paxina 64 do seu libro, este cruceiro facía parella co cruceiro de Arcediago.
15. Parroquia: Vimianzo (Santa María).
En Vimianzo atopamos dous Cruceiros.
15.A.- Parroquia: Vimianzo (Santa María) no adro de Eirexe
onde foi trasladado cando se constrúe o novo templo. Coordenadas (WGS84):
42°52'54.5"N 8°00'13.8"O
(42.881807, -8.003827).
Cruceiro que non foi visitado no ano 1983 por X.M. Broz,
polo que non figura no seu libro, moi posiblemente non existía daquela, o que
nos indicaría que se trata dun cruceiro relativamente novo, ou que non soubo
del, aínda que esta hipóteses non semella ter moita credibilidade dado que no
seu libro na paxina 66 si que fala do outro cruceiro do lugar, que imos mais
adiante describir, polo que nos inclinamos a crer que non existía naquelas
datas.
Curiosamente nos indicaron algúns dos veciños do lugar
que este cruceiro estaba nun cruzamento de camiños mais abaixo, cara a vella
capela de Santa María, marcando a dirección ao cemiterio e igrexa, e que nos
días de festa se ía en procesión ata o cruceiro dende o templo, e regreso, por
iso cando se fixo o novo edificio da parroquia foi trasladado onde el.
Ilustración 30.CRUCEIRO DE VIMIANZO.
O cruceiro se levanta sobre unha grada de moi bo tamaño,
de pedra de granito con tres graos ou chanzas cadrados. A pedra vese relativamente
novo, salvo a primeira que está practicamente integrada no terreo de terra e
herba na que se levanta.
Pedestal en cadrado liso, sen molduras nin adornos.
Tamaño total do cruceiro uns catro metros de altura.
Fuste cadrado, no medio do varal se nos presenta unha
imaxe esculpida dun peregrino, ou quizais queren facer referencia e enxalzar a
Santiago mata mouros, cun Santiago peregrino, aínda que ao ter un libro na man
esquerda e o báculo na dereita, non nolo parece. Xa é sabido que o libro resultar
ser atributo dos evanxelistas e doutores da igrexa, en tanto que o báculo e representación
dos bispos na súa labor pastoral. Polo demais semella que sobre a cabeza leva
sombreiro, o que o mesmo pode ser un sombreiro de peregrino como unha mitra,
mal feita, o que simbolizaría que se trata dun Bispo.
O capitel en forma de tronco de pirámide invertida con
gravados de anxos nos lados, volutas e adornos de follas e xeométricos, sostén
un crucifixo de bo tamaño con imaxes.
No anverso da cruz mirando de fronte a igrexa, observamos
a imaxe de Cristo con coroa de espiñas e tres cravos. Ollos pechados e o pano
con que se cubre totalmente diferente dos que vemos representados en calquera
outra talla, polo que resulta totalmente singular.
No reverso, imaxe da Virxe, absolutamente singular, xa
que se nos presenta con manto, cabeza cuberta con carapucha e sostendo un
cristo neno, sobre o brazo esquerdo, con as mans perfectamente esculpidas
abertas sobre o seu peito.
Os remarques dos ollos, a boca, o nariz, a cara en suma
da virxe, e outros rasgos das imaxes, e esculpidos nos fai pensar nunha peza de
cantearía relativamente moderna, xa que non se corresponde coa forma de
traballas dos canteiros do século XIX, nin anteriores, o que ven a avalar a súa
fábrica mais que nova, e o feito de que Broz nolo visitara, xa que non existía
daquela.
15.B .- Vimianzo (Santa María).
Igrexario (igrexa vella). Coordenadas (WGS84): 42°52'53.4"N 8°00'07.3"O (42.881506, -8.002035).
Ilustración 31..CRUCEIRO DE VIMIANZO.
O segundo dos Cruceiros de Vimianzo o atopamos nun ribado
ao final dunha corredoira, hoxe estreita pista que atravesa a aldea, cara a
igrexa vella, e cemiterio.
O lugar é francamente perigoso para a integridade e
supervivencia do cruceiro xa que se asenta sobre un balado de terra e pedra
totalmente invadido e cuberto de silvas, toxos e xestas, que impiden comprobar
as características do mesmo e o seu estado actual.
En principio `pensamos, aínda que non puidemos comprobalo
feacientemente, que carece de basamenta e se alza sobre un pedestal, formado por un penedo natural, aínda que para
Broz, se trataba dun pedestal cúbico achaflanado.
O seu fuste de uns dous metros de altura é cadrado de
tipo octogonal con garras no estremo inferior, en tanto que no extremo superior
se adorna en forma de cordón que circunda todo o cadrado do fuste, con algo
similar a unha gota ou bágoas. De calquera xeito o adorno en se mesmo resulta
absolutamente novidoso, e unicamente apreciamos unha certa similitude co
cruceiro de Liñares tanto nestes adornos do fuste no seu estremo superior, como
do crucifixo, coa cruz incisa que presenta no anverso. O reverso da mesmo non
puidemos pasara vela, por riba do balado, xa que resulta impracticable.
A verdade é que o cruceiro está no fondo da aldea. Sobre
unha ribada chea de silvas que impiden observar con nitidez o pedestal, penso
que carece de basamenta. Nunha corredoira, hoxe camiño polo que apenas pasa un
coche, que remata onde a igrexa vella, na que pódense aínda ver restos do
cemiterio. Da a impresión que xa non ten servicios relixiosos dende que se fixo
a nova un pouquiño mais arriba no medio do lugar.
O fuste octogonal, remata sostendo un capitel en tronco
de pirámide invertido, en cadrado moldurado, con uns artísticos remates
traballados na pedra mesma, que semellan colgantes, nunca antes os vira nun
varal de cruceiro.
Columna que adapta o reinterpreta os gustos e caracteres clásicos (grego e romano).
|
Ilustración 32.CAPITEL E CRUCIFIXO DO C.
DE VIMIANZO. |
Nesa adaptación que realiza o artista, o mestre canteiro,
en ocasións poden resultar sumamente novidosos e orixinais, tal e como ocorre
con este cruceiro.
Para XM Broz este adorno era:
"BONETES DE CREGO, derivación do florenzado" .
O que ven sendo o mesmo; remates florenzados con botón central.
Esa palabra "recrucetada" que menciona penso
que está mal utilizada. Seguramente refírese a unha cruz que eu chamaría
"incisa".
Unha cruz recrucetada como xa dixemos sería unha cruz,
que inclúe pequenas cruces nos extremos dos brazos da cruz principal.
No seu traballo Broz, nos indicaba que o Cruceiro estivo
policromado de cor azul, verde e siena. E ao parecer foi movido de lugar cando
se asfaltou e ancheou parte desta corredoira que baixaba cara a igrexa vella.
Cruceiro incluído no libro "Cruceiros na provincia
da Coruña", de Luis Martín Ruiz (Deputación da Coruña, 1999), con el
número 80.16.1, Vol. IV, páxina. 2215
16. Parroquia: Visantoña (San Xoán).
Cruceiro nun cruzamento de camiños, practicamente fai de
rotonda reguladora de trafico, co perigo que elo representa para a integridade
do cruceiro, no lugar coñecido como Seoane, preto dun bar.
Coordenadas (WGS84): 42°51'53.6"N
8°06'46.7"O (42.864894, -8.112970).
Cruceiro incluído en “Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruiz (Deputación da Coruña, 1999), con el número
80.17.1, Vol. IV, páxina. 2216.
En Novbro do ano 2018 o museo terra de Melide, denunciaba
no seu muro do Facebook o os danos sufridos polo cruceiro como consecuencia dun
accidente de circulación.
Posteriormente no 2019 o cruceiro
volveu quedar seriamente danado como
consecuencia doutro impacto dun vehículo contra o seu pedestal.
Ilustración 33.CRUCEIRO DE VISANTOÑA.
Reproducimos textualmente polo que ten de valor os artigos
publicados polo Museo Terra de Melide ao respecto en cada momento;
A VULNERABILIDADE DO
PATRIMONIO CULTURAL:
Incidente co Cruceiro de
Visantoña
En datas recentes o fermoso
Cruceiro de Visantoña (Santiso), datado no século XVIII, foi vítima dun desafortunado
accidente que lle causou danos (por sorte non irreversibles), e que puxo en
evidencia a falta de protección que sofren estes elementos patrimoniais tan
expostos a todo tipo de percances. Cabe mencionar, en relación a este suceso, o
pouco protexidos que se atopan os cruceiros, casos como o de Visantoña non é
difícil que ocorran de igual xeito en Gondollín, Leboreiro e Melide, onde temos
a sorte de contar cun incomparable cruceiro datado no século XIV, e que está en
risco constante de sufrir un incidente similar.
O acontecido en Visantoña non
foi máis que un accidente ou incidente sen ningún tipo de intencionalidade, e
en ningún caso se trata dun atentado contra o patrimonio (que quede ben claro
este punto), pero non deixa de ser enormemente preocupante que este tipo de
accidentes ocorren pola mala ou nula protección que teñen estes elementos
protexidos pola Lei de Patrimonio Cultural de Galicia (Lei 5/2016 do 4 de maio)
(Título II, Capítulo II, artigo 38-2 a; Título VII, Capítulo III, artigo 91-2 a
e artigo 92).
O caso do Cruceiro de
Visantoña, pon de manifesto e nos avisa unha vez máis, do risco inminente de
sufrir un dano similar por parte de calquera dos cruceiros da nosa terra.
Cruceiros coma o de Gondollín ou o Leboreiro, que se atopan “mal situados” na
actualidade, aínda que no seu lugar orixinal, posto que foron erixidos no lugar
apropiado están en risco vermello, xa que os novos tempos e as ampliacións de
camiños e estradas para a circulación de todo tipo de vehículos, fan que estes
elementos “estorben” ó tránsito rodado. Quizais
a solución máis axeitada, dende o noso punto de vista, sería protexelos
cun valado metálico estable, de maneira que se un vehículo calculase mal a
distancia de separación, batería co peche e non contra o elemento patrimonial,
cousa que é indudablemente preferible.
Non é este o caso do Cruceiro
de Melide, que non se atopa ó carón, nin ó pé, nin no medio de ningunha estrada
ou camiño, pero aínda así está en serio perigo, sobre todo durante as festas do
San Roque, onde os camións das grandes orquestras aparcan a non máis de 50
centímetros de distancia, ou incluso chegan a colocar cintas de balizar no seu
fuste, ou apoiar os puntais do palco na súa plataforma.
O 13 de Xullo do 2019. Se publicaba de novo reseña deste
Cruceiro de Visantoña, pola dirección do Museo da Terra de Melide.
|
Ilustración 34..CRUCEIRO DE VISANTOÑA. |
RESTAURACIÓN DO CRUCEIRO DE
VISANTOÑA
Dende o Museo da Terra de
Melide queremos felicitar, unha vez máis, a teimuda e infatigable acción dos
veciños da parroquia de Visantoña (Concello de Santiso), para conseguir
restaurar e protexer o seu cruceiro e mantelo no seu sitio (despois da última embestida
provocada por un vehículo ) Todos deberíamos tomar exemplo, e conseguir coidar,
protexer, restaurar e dignificar os Cruceiros ou calquera outro ben de interese
histórico, etnográfico, arqueolóxico,...
Hoxe publicamos uns debuxos
da autoría de Xosé Manuel Broz, feitos fai moitos anos, e onde podemos ver ese
magnífico cruceiro e os detalles da súa decoración, e tamén unha foto dos anos
60 na que a ben afamada Banda de Música de Visantoña, posa orgullosa diante
desta fermosa obra histórico-artística datada no século XVIII.
Agora compre ver que tipo de
protección perimetral se lle vai instalar, para evitar máis atropelos. Un
cruceiro é un elemento demasiado fráxil e vulnerable (especialmente os ubicados
en cruces de camiños), polo que un sistema de valado perimetral estable e de
certa entidade e firmeza pode evitarlle danos irreversibles.
Cruceiro incluído no libro "Os nosos
cruceiros". Autor e ilustrador: José M. Laredo Verdejo. Boreal - Xuntanza
Editorial, 1993. Vol. I, páxinas. 122-123.
O Cruceiro foi visitado e incluído no libro que estamos a
comentar e revisar de "Os Cruceiros da Terra de Melide" de Xosé
Manoel Broz Rei. Boletín do Centro de Estudos Melidenses, Museo Terra de
Melide, nº 2 Novembro, 1983, editado por el Centro de Estudos Melidenses.
Broz nos indicaba daquela que o Cruceiro "Foi movido
de sitio uns metros cando se fixo a estrada na década dos anos sesenta, polo
que o Cristo está ó revés de cara a igrexa como é acostumado.".
Posiblemente o cruceiro mais interesante e fermoso de
todo o Concello, segundo Broz de tipoloxía B, isto é Basamenta en grada.
Pedestal cos símbolos da paixón, fuste de sección cadrada octogonal. Cruz con
imaxes, normalmente cristo no anverso e virxe no reverso.
Posiblemente a súa fábrica se pode datar entre finais do
século XVIII e principios do XIX.
No caso especifico do Cruceiro de Visantoña a súa
basamenta está formada por unha grandiosa grada de catro chanzos abocelados e
un pousadoiro de pequeno tamaño.
O pedestal é de tronco de pirámide invertida no que se
pode admirar as gravuras de caveiras, unha en cada esquina do mesmo, ase como
os atributos da paixón deste xeito:
|
Ilustración 35.BANDA DE MUSICA DE MELIDE
POSANDO DIANTE DO CRUCEIRO DE VISANTOÑA. FOTO MUSEO TERRA DE MELIDE. |
Na cara norte do cruceiro, aparece o hisopo, escada, coroa e sapo con óso.
No lateral sur, as tenaces, píntega con óso, tres cravos
e un martelo.
Na cara oeste, non aparece nada, se adiviña a existencia
de lenda moi erosionada ilexible.
E finalmente no lado este, aparece un lagarto, e a representación
dunha palma.
O capitel se apoia no fuste de tipo octogonal, cadrado
nos estremos como xa dixemos, é ten representados querubíns, volutas e colarino
sogueado. E derivado composto.
No crucifixo se representa sobre o anverso da cruz a
figura de Cristo, con coroa de espiñas, tres cravos e cartela do INRI, neste
caso, como xa ten pasado en algún outro ao ser trasladado de sitio o cruceiro
foi mal colocado e cristo queda de costas a igrexa, cando a tradición establece
que tiña que mirar de fronte á súa igrexa.
Erro nada novo, que temos observado en mais dun cruceiro
o que nos da referencias de que foi movido, sen dubida.
No reverso a virxe María en actitude piadosa e orante.
CONCLUSIONS.
As características xerais mantidas en practicamente todos
os cruceiros visitados nos permiten concluír nunha serie de construcións
similares que se repiten unha e outra vez nos mesmos.
No Crucifixo practicamente sempre cando hai imaxes, se representa
no anverso a Cristo Crucificado, en forma de baixorrelevo, e no reverso a Virxe
María en actitude piadosa, orante ou unha dolorosa.
O pedestal case sempre en tronco se presenta en forma
cúbica ou tronco de pirámide. En moitos deles con gravados dos símbolos da
paixón.
O capitel é en todos os casos visitados composto, moldurado,
moitos con adornos que se repiten en case que todos eles, o que significa que
se copiaban uns a outros, xa que non hai diferencias nin formas que chamen a
atención ou marquen distancia significativas entre eles.
O varal, é case sempre estriado , ou ben oval ou en outros casos octogonal, de época
mais tardía e case sempre cruceiros de cruz, sen imaxes.
A modo de remate do presente artigo imos facer un resumo
da situación actual dos Cruceiros do Concello de Santiso, dos Deza nove cruceiros de titularidade pública e deixando
aparte os dous privados que puidemos ver,
un deles no Pazo da Pena, ímolos clasificar deste xeito:
-Cruceiros en mal estado.- oito.
-Cruceiros desaparecidos.- Un (En Pezobre. San Cristovo).
-Cruceiros en Regular estado que aconsellan intervención
a medio prazo.- tres
O resto podémolos considerar como aceptable, si ben
consideramos oportuno algunhas intervencións para eliminar elementos
arquitectónicos invasoras e non propias dos mesmos, aínda que sabemos das
dificultades que elo entraña e
imposibilidade de tales actuacións nestes elementos patrimoniais
cargados de simbolismo e relixiosidade cando non historia mesma dos pobos e
xentes dende a noite dos tempos.
Tamén sería moi recomendable a sinalización de
practicamente todos eles, xa que carecen de marcadores de situación ou
localización, o que en moitas ocasións dificulta a visita para os interesados
no tema.
Dos 20 Cruceiros
visitados e fotografados, mais o desaparecido de Pezobre, para a presente revisión do traballo realizado por
X.M. Broz, que nos ocupa, curiosamente tan so temos información de dous cruceiros privados ou particulares no
Concello, deixamos constancia da
existencia de un total de:
-Cruceiros de Cruz.- Catorce.
-Cruceiros con unha (anverso ), ou dúas (Anverso e
reverso da cruz), imaxes.- Seis
-Cruceiros procesionais.-.Once
-Cruceiros con
baseamento en grada (dúas ou mais).-Dez
-Cruceiros con
mesa.-cinco
-Fora do seu emprazamento orixinal.-catro
.-Derruídos, ou con des perfectos ou en perigo.- oito
.-Desaparecido.- Un (O de Pezobre (san Cristovo).
.-De devoción .- catro
.- Con Inscricións.- oito
E xa como remate final, aínda que sabemos das
dificultades que elo entraña na actualidade, seria desexable e sempre que se
poida e saiba con certeza, repoñer os nosos cruceiros no seu emprazamento
orixinal, xa que un cruceiro fora de sitio tan so produce confusión, e leva ao
engano ao camiñante ou peregrino, sen esquecer que como dicía o noso Castela,
non hai dubida de que “Debaixo de cada Cruceiro hai agochado un pecado”.
BIBLIOGRAFIA.-
-Os Cruceiros da Terra de
Melide" de Xosé Manoel Broz Rei. Boletín do Centro de Estudos Melidenses,
Museo Terra de Melide, nº 2 Novembro, 1983, editado por el Centro de Estudos
Melidenses.
-AS CRUCES DE PEDRA NA GALIZA,
Alfonso R. Castelao. Editorial Nós, 1950.
-Cruceiros na provincia da
Coruña", de Luis Martín Ruíz (Deputación da Coruña, 1999), Vol. II.
-Os nosos cruceiros. Autor e
ilustrador: José M. Laredo Verdejo. Boreal - Xuntanza Editorial, 1993. Vol. I.
-OS CRUCEIROS NOS CAMIÑOS GALEGOS
DE PEREGRINACIÓN" presentada por Juan J. Burgoa y publicada en el libro
"ACTAS DO Iº CONGRESO GALEGO SOBRE "CRUCEIROS E CRUCES DE
PEDRA"". Edita: Asociación Galega para a Cultura e a Ecoloxía, 2009.
-Cruceiros do Camiño Francés e do
Camiño a Fisterra. de Juan J. Burgoa. Publicado en AULAS NO CAMIÑO (DIÁLOGOS
NUN CAMIÑO DA CULTURA EUROPEA), 2007, Xosé Neira López, ed.
-GALICIA EN COMARCAS. ARZÚA E
MELIDE. Ir Indo, 2005.
Paginas WEB.-
-Cruceiros de Galicia.-
https://cruceirosdegalicia.xyz/1504601.html
-Abeancos Gal.-
https://www.abeancos.gal/elemento/cruceiro-de-melide
-Museo da Terra de Melide.
https://museodaterrademelide.blogspot.com/p/boletins.html
-Concello de Santiso.
GALERIA FOTOGRAFICA.-
Ilustración 1..DETALLES DO POUSADOIRO E CRUCIFIXO DO CRUCEIRO DE
BARTAZÓN.
Ilustración 2. DETALLE DA CRUZ E CRUCEIRO DE ARCEDIAGO.
Ilustración 3. CRUCEIRO DE NOVELA.
Ilustración 4..CRUCEIRO DE SAN XURXO. MOURAZOS.
Ilustración 5.. DETALLES DO CRUCEIRO DE VISANTOÑA.
Ilustración 6. CRUCEIRO DE VIMIANZO.
Ilustración 7.DETALLES DO CRUCEIRO DE VIMIANZO.
Ilustración 7. CRUCEIRO DE VIMIANZO. DETALLE DO FUSTE E CAPITEL. IGREXA VELLA.
Ilustración 8. CRUCEIRO DE VIMIANZO NA CAPELA VELLA. DETALLE DO CRUCIFIXO.
Ilustración 9. CRUCEIRO DE PEZOBRES.
Ilustración 10. CRUCEIRO DE BEIGONDO.
Ilustración 11. CRUCEIRO DE LIÑARES.
Ilustración 14. CRUCEIRO DE SERANTES.
