Lenda do mes. Simboloxía, ritos, mitos e devocións na Terra de Melide

LENDA DO MES

Nesta sección incluímos aquelas lendas, relatos fantásticos, contos da tradición oral e mitoloxía  da Terra de Melide. 
Moitas destas historias foron recollidas polos eruditos do Seminario de Estudios Galegos a principios do século XX, outras pertencen ó imaxinario popular e moitas delas foron escoitadas contar por nós mesmos, de xente que cre no que di.
Un compendio de saber ancestral, popular e de crenzas que non deben ser esquecidas e que é unha obriga recoller e gardar, xa que representan o coñecemento do pobo e a natureza mesma dunha cultura.
Todas elas están xa a bo recaudo na marabillosa enciclopedia da tradición oral Galicia Encantada, coordinada polo escritor e especialista Antonio Reigosa. Dende aquí queremos amosarlle o noso máis sincero agradecemento por ter ideado tan necesaria páxina web e a nosa máis profunda admiración polo seu bo facer, o seu traballo incansable e a súa prodixiosa maneria de custodiar o saber ancestral do pobo galego.
Cada mes iremos incorporando unha nova lenda. O seu relato completo pódese ler pinchando no enlace que leva directamente á páxina web Galicia Encantada, onde ademais, se poden ler moitas outras lendas e contos de todo o noso país.

SIMBOLOXÍA, RITOS, MITOS E DEVOCIÓNS NA TERRA DE MELIDE

Mais tamén imos incorporar aqueles elementos e manifestacións plásticas que foron concibidas no seu momento con unha finalidade protectora, así como diversos ritos practicados para propiciar favores (como a utilización das augas de diversas fontes) e mesmo mitos propios desta terra e contados dende fai xeracións . Dende tempo inmemorial o ser humano necesitou sentirse seguro e protexido a través de determinados símbolos ós que lles confería ese don (ou poder) gravado en pedra, madeira ou barro e que plasmaban en mobles, apeiros, portas, ventás, encrucilladas, muíños, igrexas,... e mesmo sepulturas, máis alá das crenzas relixiosas que se practicaran. De feito moitos deses símbolos seguen a ser utilizados hoxe en día, en ocasións cunha finalidade totalmente distinta coa que foron ideados, xa que se utilizan a xeito decorativo ou figurativo. Cada un destes símbolos ou gravados naceu coa idea de que portalo ou gravalo nunha parede, por exemplo, protexía contra calquera clase de mal: pragas, pestes, males de ollo, incendios,... Correspóndese cunha mentalidade ou ideoloxía que supera, rebasa ou mesmo pasa de lado, ás crenzas relixiosas oficiais, é dicir, moitos destes símbolos utilizados dende a Prehistoria Recente ou Protohistoria seguíronse empregando tempo despois coa introdución do cristianismo. Están fundamentalmente relacionados con rituais asociados á natureza, como un xeito de explicar diversos fenómenos naturais ou de intentar comprender o que parecía inexplicable (como porqué a auga dunha fonte cura enfermidades da pel, por exemplo). As mentalidades populares, as crenzas pagás do pobo, moitas veces foron eliminadas, pero noutras ocasións foron asimiladas e simplemente cambiados os seus nomes, así a unha fonte de augas con propiedades curativas se lle atribuía a santidade mediante a suposta aparición nela dunha imaxe dun santo ou da Virxe, e algo prohibido e considerado pagán, pasaba automaticamente a ser oficial. Era o xeito de aceptar unha crenza ou rito contra o que a igrexa non podía loitar. Paseniñamente imos ir desgranando moitos destes símbolos, ritos, crenzas, e mitos desta terra. Nalgúns veremos rosetas, hexapétalas, trisqueis, pero tamén cruces, xa que no fondo a relixiosidade popular mestura sen temor as crenzas propias herdadas e a relixión oficial.

As cabezas cornúpetas da Obra Pía de Segade Bugueiro 

Nesta nova entrada sobre o imaxinario e a simboloxía na Terra de Melide imos falar, nesta ocasión, de dúas figuras fantásticas, das que en heráldica se lles di: “figuras quiméricas” ou “monstruos heráldicos”, tratándose por tanto de seres fabulosos, mitolóxicos ou propios do imaxinario.

Na fachada da Obra Pía de San Antonio de Melide, promovida polo Prelado D. Mateo Segade Bugueiro no ano 1671 (edificio da Casa do Concello dende o ano 1860), aparecen as pedras armeiras de Antón Varela Segade (sobriño do mecenas e primeiro patrón rexedor da Obra Pía) e da súa dona Dna. Teresa de Velasco y Castilla (marquesa de salinas do Río Pisuerga).

A arquitectura do edifico, en estilo barroco, segue as trazas do eminente arquitecto Domingo de Andrade e contou co lugués Francisco González de Celis como mestre de obras. Na capela da Obra Pía, venérase a imaxe de san Antonio de Pádua (advocación orixinaria e actual da capela e a táboa da Virxe de Guadalupe mexicana). Destacan no interior da mesma os cenotafios funerarios de Mateo Segade Bugueiro e do seu sobriño, Antón Varela Segade, obra do ilustre escultor Mateo de Prado.

Trátase pois dunha edificación moi senlleira, tanto polas trazas dun arquitecto tan afamado no barroco galego, como pola presencia de certos elementos decorativos vexetais que presentan acenos evocadores do barroco colonial “precolombino” ou “mesoamericano” (presente nos capiteis da entrada á capela, nas metopas do entablamento e nos aletóns dos frontóns).

Mais, con todo, nesta entrada imos reparar nos escudos da entrada á actual Casa do Concello, posto que no seu pedestal aparecen sendas cabezas cornúpetas, de demos, mirando de fronte: o da esquerda (baixo o escudo de Antón Varela) cos ollos abertos e ademán burleiro; o da dereita (baixo o escudo de Teresa de Velasco) cos ollos medio pechos e aceno de sopor. Os cornos de ambos diaños aparecen revirados e enrolados nos extremos, e baixo eles disponse un motivo decorativo de follas, a modo de guirnalda.

Non son os únicos exemplos de cabezas de demos que existen, a xeito de pedestais, no patrimonio melidá (posto que tamén aparece como motivo decorativo nalgún exemplo de ménsulas de retablo, tal é no caso do retablo da capela maior da Igrexa conventual de Sancti Spíritus de Melide).

Con todo, e a pesar da notoriedade da arquitectura da Obra Pía do Arcebispo Mateo Segade Bugueiro (por ser atribuída a Andrade; por contar con dous dos mellores exemplos de escultura funeraria de Galicia; por tratarse dunha edificación senlleira do barroco civil galego con evocacións ó Barroco colonial e pola grandiosidade dos seus escudos armeiros vinculados ó obradoiro de Domingo de Andrade), en moitas ocasións non se poden vislumbrar con claridade os escudos da fachada de acceso á Casa do Concello por causa da presencia das bandeiras institucionais (de Galicia, España e da Unión Europea). Consideramos, dese xeito, que non é o lugar adecuado para a

ubicación de tales símbolos institucionais (independentemente da obrigatoriedade da súa presenza en edificios públicos). A tal efecto dende o Museo da Terra de Melide xa se lle ten formulado ó Concello a necesidade de reubicar as bandeiras, noutra parte da arquitectura, para que non supoñan a primacía e xustaposición respecto á arquitectura histórica da edificación (tal e como xa se da noutros edificios de notable corte histórico e monumental, como por exemplo no Pazo de Rajoy compostelán, sede do edificio do Concello de Santiago de Compostela).

 

A balanza do Cruceiro de Melide

Certamente o Cruceiro de Melide, o decano dos cruceiros galegos, é destacado por unha grande cantidade de variables (historia, cronoloxía, pautas estilísticas, canons de representación, plantexamento compositivo, tratamento das imaxes, discurso iconográfico, disxuntiva entre pragmatismo/credo – razón/dogma...) e tamén polas acostumadas accións de desleixo de cara a un elemento tan excepcionalmente singular (estado de conservación precario, nula valorización, irrespectuosos e incomprensibles usos: torreiro, podio para selfies, mesado para almorzos, barra de bar, urinario, esteo para escenarios, fito para amarrar cintas de balizamento...).

Mais hoxe nesta entrada sobre simboloxía non imos reparar nos aspectos sinalados anteriormente, senón nunha das chamativas variables representativas que teñen que ver co universo do símbolo, mito, rito, alegoría e por riba de todo, dogma.

Castelao na súa obra “As cruces de pedra na Galiza” considera que se trata dunha obra producida no século XIV, entre outras cousas porque na representación se manifesta o tránsito das concepcións dogmáticas ás dramáticas. Nese eido, e sen pretender en ningún dos casos quitarlle autoridade a tan egrexio investigador, en base ó estado actual do coñecemento vemos como o máis plausible é que puidera ter sido producido anteriormente (século XIII?) e que, no caso do cruceiro prima eminentemente o dogma fronte ó dramatismo.

Nesa última variable vemos como a cruz en pedra de Melide reproduce a dualidade dogmática da morte/resurrección. Así vemos no seu anverso a representación dun Calvario (coas consabidas acepcións de Paixón, drama, morte, plano terreal...) e no seu reverso asistimos á escenificación da Resurrección (Cristo resucitado, Salvador do mundo, Rei dos Ceos e da terra, Rei terreal-temporal/celestial, soberano da Xerusalén Terrestre e da Xerusalén Celeste...).

Así pois o discurso responde a concepcións meramente dogmáticas, de credo e de fe. Asistimos a un discurso no cal se nos está a dicir que tras a morte do Señor, para salvación do mundo, sucede o plano da resurrección. Tamén se nos está a narrar, en clave catecumenal, a extensión da verba do Noso Pai no “Teu é o reino, teu é o poder e a gloria, por sempre Señor” (en base ós parámetros que se nos están a transmitir na escena do Resucitado, do reverso do Cruceiro de Melide).

Mais, outra das acepcións en clave da linguaxe discursiva que se nos está a transmitir no compendio representativo, no que nada é casual, é a presencia dunha báscula, sobre o Crucificado, na intersección dos paos da cruz, onde decote se acostuma situar unha táboa, ou pergameo, a xeito de cartela co acrónimo INRI. Este elemento en ocasións foi interpretado como un xeito de flor de lis, buscando unha filiación do cruceiro de Melide ó Convento de Sancti Spiritus da Orde Terceira Regular Franciscana, en cuxo emblema aparecen representadas entre outros elementos tres flores de lis, por concesión do rei Luís IX de Francia, mais unha vez que se repara no propio deseño deste elemento se pode apreciar con claridade a representación dunha balanza cos seus acostumados pratiños pendurados, en composición simétrica e en equilibrio.

Ben é sabido, universalmente, que a balanza se trata dun símbolo da xustiza, en todas as súas variables. Dese xeito resulta familiar a imaxe de Anubis pesando as almas dos defuntos, ó igual que podemos ver nas representacións cristiás do Arcanxo San Miguel, balanza en man, pesando as almas no Día do Xuízo Final. Mais tamén nos podemos atopar con representacións do Cristo resucitado igualmente cunha balanza na que se pesan as almas e así, e de novo, nos atopamos cunha desas constantes dogmáticas representadas no Cruceiro de Melide, pola cal se nos está a amosar a primeira das claves da profesión da fe cristiá, aquela que reza “Dende alí ha vir xulgar a vivos e mortos e o seu Reino non terá fin”. Entendemos, por tanto que se nos está a narrar, en clave discursiva/catequésica outra das dimensións e dualidades de Cristo como Redentor, Salvador e Xuíz Supremo.

Así, e con todo, consideramos que o cruceiro ademais de ser unha xoia da arte galega, tamén é un formidable exemplo para comprender a linguaxe e o discurso dogmático tan propio da espiritualidade da Plena/Baixa Idade Media. Neste caso tan senlleiro estamos a asistir e a comprender o xeito de entender, e de representar os ciclos de Cristo nun intre no que as fórmulas de representación do Románico dan paso a novas concepcións, algo menos encorsetadas, xa propias dos intres máis temperás do Gótico. Resulta excepcional a simbiose entre os dous estilos existentes no Cruceiro de Melide. Co cal todo nos leva a falar dun sincretismo pretendido e buscado, resultando altamente chamativo como aparece plasmada a Crucifixión xa en clave gótica, mentres que a Resurrección aparece plasmada en clave románica, aspecto que non deixa de ser curioso.

 

Cruces na porta do Hospital de peregrinos do Leboreiro

O antigo hospital de peregrinos do Leboreiro amosa na súa arquitectura elementos probablemente reaproveitados da fábrica orixinal do século XII (nomeado no ano 1164 “in burgo que vocicant hospitale de monte Leporario”) en asociación coa propia arquitectura de finais do século XV cando o hospital pasa a ser do padroado da linaxe dos Ulloa.  Entre os elementos probablemente orixinais podemos ver a representación de senllas cabezas que semellan tratarse da decoración de canzorros ou de mochetas da porta orixinal.

A porta que podemos ver na actualidade semella presentar as pedras de cantería da porta antiga, visibles
nas xambas laterais, sobre as que, probablemente como resultante da reforma, se dispuxo o lintel actual. Probablemente é que ditas xambas serviran de apoio a un arco, a xulgar pola solidez e monumentalidade das mesmas, sendo un indicativo de que a porta pretérita debera ter sido máis elevada e destacada. Así pois, na fachada lateral (sur) deste hospital, na que vemos esta porta, constitúese como un conglomerado de pezas reaproveitadas e desordenadas, que nos están a falar dunha arquitectura máis rexa que a que vemos na actualidade.

Nesta porta podemos observar a presenza de tres cruces (nas xambas e no lintel) que nos están a falar de diversas funcións e do universo simbólico. Por unha banda non podemos obviar unha función de sacralización ou santificación, e devocional desta fundación asistencial pero, por outra banda, tamén estariamos asistindo a unha constante de “superstición”, na que se procura unha función protectora. Dese xeito estariamos ante a procura dun concepto de profilaxe (entendéndose como tal unha cuestión preventiva de preservación do mal, da enfermidade ou de calquera outro tipo de fatalidade). Tamén podemos entender, na mesma liña, un contido ou finalidade de corte apotropaico, entendéndose como tal un mecanismo de defensa ou protección máxica na que se busca arredar o mal, protexerse del e estar prevido dos malos espíritos, dos malos agoiros e tamén do mal do ollo.

Así pois, nesa liña estariamos ante un elemento de purificación e de carácter ritual de marcado corte simbólico. Nese senso non resulta rara a presenza deste tipo de elementos protectores e esconxuradores, tan presentes en arquitecturas relixiosas, civís e tamén de produción (muíños e fornos fundamentalmente aínda que tamén os podemos atopar noutras estruturas como poden ser os hórreos).

No hospital do Leboreiro, vemos na súa porta unha cruz latina en baixorrelevo no seu lintel, non demasiado acentuada (probablemente desgastada por causas da erosión da pedra); outra a medio camiño entre cruz latina e grega nun dos perpiaños da xamba esquerda; e unha cruz latina con pedestal (cruceiro) cos estremos dos paos engrosados.

Paralelamente noutra casa da aldea do Leboreiro, nas proximidades do cruceiro, podemos ver un lintel realizado en rocha ultrabásica negruzca, na que aparece gravada outra cruz, tamén a medio camiño entre latina e grega. A xulgar pola feitura da pedra e polos dous encaixes ou rebaixes existentes na súa parte superior, inducen a cavilar que puidera ter sido unha antiga soleira de porta reempregada, xa que os encaixes semellan ocos para batentes de porta. Así pois, non se descarta (a falla de máis datos), que puidera proceder do propio hospital de peregrinos.

Así pois, e con todo, nesta aldea do Leboreiro existen diversos elementos que responden a variables de corte devocional, milagreiro e simbólico, destacándose o tímpano da igrexa parroquial no que aparece representada a Virxe das Neves en asociación á lenda da aparición da talla da Virxe nunha fonte nas proximidades da igrexa.

O canzorro fálico da igrexa do Leboreiro

Nesta entrada imos reparar nun elemento de carácter sexual, presente na igrexa de Santa María do Leboreiro concretamente na súa ábsida, sendo o primeiro dos canzorros comezando pola banda meridional.

Ben é sabido que na arte románica dende o século XI ó XIII resulta moi recorrente a figuración erótica e sexual na ornamentación de capiteis, canzorros, metopas e frisos. Esta práctica non so non vai a desaparecer co paso do tempo senón que tamén ha continuar nos tempos do gótico (séculos XIV e XV), non sendo rara a súa presenza en igrexas conventuais mendicantes. Resulta imposible facer unha enumeración dos exemplos deste tipo presentes nas arquitecturas eclesiásticas medievais, tanto nos burgos como nas entidades rurais. Hai áreas nas que este tipo de manifestacións son unha constante (en asociación con escenas de carácter bíblico, alegóricas, costumistas, vexetais, zoomorfas,...), mais na Terra de Melide so contamos con dous exemplos: este da igrexa do Leboreiro e outro na de Vitiriz, sobre o que habemos falar noutra entrada.

Hoxe en concreto imos amosar este exemplo de carácter eminentemente fálico, consistente na representación dun pene con testículos nun canzorro de perfil en nacela, que acompaña a outra serie de motivos, que xa foron debuxados e enumerados por Broz Rei no ano 1992, do seguinte xeito: “1: membro viril, falo; 2: cabeza humana; 3: figura humana?; 4: gola; 5: tetrafolio; 6: vexetal; 7: figura; 8: figura humana; 9: cabeza de fronte; 10: cabeza animal?; 11: cabeza inclinada; 12: cabeza hacia abaixo; 13: proa ancha; 14: tetrafolio saínte; 15: proa con figura?”.

Como xa se expuxo, a temática sexual, erótica e mesmo tamén a pornográfica é unha constante na plástica medieval relixiosa, e sobre este tema existen numerosos ensaios, artigos e tamén se teñen feito foros e exposicións. Concretamente en Galicia no ano 2012 o Museo Provincial de Pontevedra organizou unha mostra itinerante baixo o título “Sexo na pedra”, artellada e comisariada polo prestixioso documentalista pontevedrés Federico de la Peña (entre cuxas fotografías se amosaba o exemplo de San Vicenzo de Vitiriz). Existen moitos tratados interesantes que nos falan sobre este aspecto, que resultan realmente ilustrativos, habendo mesmo un monográfico titulado “La lujuria en la iconografía románica” do palentino Jesús Herrero Marcos, especializado en estudios sobre o románico castelán.

No tocante ó caso que nos ocupa, o Leboreiro, compre sinalar que non se trata dun exemplo único de representación fálica (individualizada) en canzorros de templos galegos, de feito na exposición “sexo na pedra” xa se teñen amosado paralelismos. Sobre o significado, queremos matizar que non pretendemos afondar nin especular, posto que hoxe en día a concepción de que sexo/sexualidade na plástica do románico resposta a parámetros morais e de aleccionamento e de exacerbado propagandismo antiluxuria semella estar bastante superada, posto que hai novas teorías que afondan en plantexamentos contrarios, mesmo de incitación á reprodución, debida entre outras cousas, á preocupante mortalidade infantil nos séculos medievais, o que supuña un acusado problema de índole demográfica. Así pois o mencionado autor Federico de la Peña baralla todo este tipo de variables:

"La más extendida, pero no por ello más aceptada, es la que dice que estas figuras son una especie de
catecismo en piedra que representaba los pecados de la carne, sobre todo la lujuria; se plasman también los castigos que sufrirían en el infierno los que cometían esos pecados. Por ese motivo se hallaban en el exterior de los templos, trasunto de la vida terrena, y no en el interior, donde habita lo divino.

En una sociedad en la que el analfabetismo era común en la mayor parte de la población, una forma de enseñar era mostrar en las iglesias representaciones sobre aspectos de la Biblia. Así, esta teoría sostiene que la intención de estas obras es dar una lección moralizadora de la Iglesia.

Una segunda hipótesis indica que estos canecillos eran una especie de pornografía de la época que tenían como objetivo la incitación a la procreación. Hay que tener en cuenta que en la Edad Media existía una muy elevada mortalidad infantil y había una necesidad permanente de repoblar, debido también a la guerra y a las enfermedades.

La razón económica es clara; la Iglesia cobraba impuestos, el llamado diezmo, y cuantos más campesinos hubiese, más beneficiada saldría en la recolecta.

La tercera hipótesis es que la Iglesia era más permisiva y liberal con respecto al sexo. Se basa en la práctica de la 'Risa pascual', una tradición que llevaba a algunos clérigos a contar chistes e incluso llegar a desnudarse y simular el acto sexual para mantener la alegría de los fieles el Día de la Pascua".

La cuarta explicación - la más aceptada por los investigadores y que cada vez tiene más adeptos- es la que se basa en el hecho de que el sexo en la Edad Media era algo más normal y sobre todo más natural que en la actualidad.

No podemos olvidar que la mayoría de las familias vivían en humildes chozas y dormían todos juntos en una sola estancia, por eso la privacidad era imposible y el sexo se convertía en algo semi público".

Outros autores como Herrero Marcos nos falan doutras posibilidades como a “relajada moralidad reinante en el mundo medieval [...]; a la dejación de esa misma moralidad a causa de la creencia popular de la inminente llegada del fin del mundo (...); hay quien afirma incluso que tales representaciones eróticas tenían que ver, basicamente, con trangresiones jocosas de los maestros escultores y artesanos que participaban en la construcción de los templos y, en fin, no faltan quienes creen ver alguna de las desviaciones doctrinales o herejías de la época”. Nesa última acepción o propio autor discrepa, xa que sostén que movementos considerados heréticos como caldenses, bogomilas, albixenses ou cátaros, precisamente buscaban o ideario de perfección a través dunha disciplinada vida ascética e célibe e que “lejos de fomentar una vida relajada que luego podría reflejarse en las imágenes procaces de nuestras iglesias, lo que practicaban y predicaban era justo lo contrario”.

O investigador betanceiro Alfredo Erias quen analizou en profundidade a iconografía das tres igrexas góticas de Betanzos, sostén que a representación de órganos sexuais e de escenas eróticas hai que interpretala coa debida cautela e non caer necesariamente no tópico da moral contra a luxuria: “analizando os canzorros das igrexas de Betanzos, alerta sobre non interpretar estas escenas sexuais dende o prisma de hoxe. Moitos investigadores dan por feito que o sexo é pecaminoso por definición. E, como case todo, no mundo simbólico da arte medieval, o sexo tamén podería ter dúas caras: pode ser bo ou malo, lear á vida (ó Ceo) ou á norte (ó Inferno)”.

En contextos prehistóricos e históricos a representación dos órganos sexuais ou xenitais acostumaba responder a acepcións en positivo, relacionadas coa reprodución, fecundidade e a prosperidade, nese eido non hai máis que reparar na representación de órganos reprodutores tanto masculinos como femininos na plástica como na pintura na prehistoria (pinturas con vulvas e penes na pintura paleolítica franco-cantábrica, e tamén na levantina; ou tamén no fenómeno cultural megalítico os acostumados menhires de feitura fálica – tamén con claros exemplos na xeografía galega. E tamén hai exemplos de representacións insculturadas en pedra a xeito de petróglifos asociados á Idade do Bronce). E xa sen ir tan lonxe non resulta sorprendente, senón todo o contrario, a representación de escenas eróticas nas artes grecorromanas, con exemplos na arqueoloxía galega de reproducións de temáticas sexuais en lucernas ou en colgantes-amuleto de forma fálica que se teñen atopado en xacementos arqueolóxicos de cronoloxía romana.

Xa en tempos medievais, tamén sen saír de Galicia, non só temos que recorrer ás igrexas para ver representacións de motivos fálicos posto que mesmo neste ano 2023, durante as escavacións arqueolóxicas realizadas na Torre de Meira (Moaña) se ten atopado un curioso obxecto fálico feito en pedra, a modo de estatuíña, que os seus investigadores deron en considerar como elemento de significación de poder feudal (“se materializa la asociación simbólica entre la violencia, las armas y la masculinidad”), que se chegou a empregar como pedra para afiar armas de corte, aínda que non se descarta que se puidera tratar dun elemento para darlle sorte ó seu posuidor. Nesa liña hai autores que apuntan e inciden nas propiedades apotropaicas e profilácticas dos obxectos con representación de atributos sexuais que terían un carácter de talismán equiparable ás figas, tan comúns na tradición e na mentalidade supersticiosa do substrato popular galego.

Finalmente, e como comenta Herrero Marcos, “como siempre, de lo que se trataba, era de incrustar en el patrón iconográfico pagano -relacionado con el poder de la fertilidad o fecundidad vital-, el concepto de pecado, para ir convirtiendo poco a poco, un icono percibido por el pueblo como benéfico, en maléfico”. Así é como se resumiría, ou se podería entender de maneira un tanto maniquea o que o elemento xenital representaría nas diferentes constantes culturais. Nese senso compre sinalar, como é de sobra sabido, que na tradición popular sempre se acaba confundindo a dimensión relixiosa coa pagana e a crenza coa superstición. É un mundo que tanto se xustapón como se confunde e mesmo convive. Un exemplo témolo no coñecido como Marco de San Lourenzo (Fene), no que se confunde a crenza e o devocional coa maxia simpática e propiciatoria, posto que se conxugan rogativas, oracións e esmolas co ofrecemento (furtivo e segredo) de prendas interiores e outro tipo de elementos asociados coa fecundidade para propiciar a xestación.

Así pois, que mensaxe subxace na representación fálica do Leboreiro? ¡A saber!. Non é doado atopar unha explicación convincente nin unánime respecto a este tipo de motivos, así pois todo cabe e nada aclara. Pode ser propaganda moral; elemento protector e esconxurador (profiláctico/apotropaico); unha evocación á fecundidade que bebería da fonte da tradición pagá; ou unha mera ocorrencia dos canteiros e mero elemento decorativo?. En todo caso resulta incrible como se perdeu o coñecemento e a transmisión do pensamento simbólico na mentalidade medieval, aínda a pesar da proliferación de textos como beatos, códices e penitenciais (que son os que máis nos falan sobre os pecados e as penitencias prescritas).

 O dragón da portada da Capela de San Roque (da desaparecida igrexa parroquial de san Pedro de Melide)

Decote nas visitas guiadas polo patrimonio da vila de Melide, que organizamos dende o Museo, acostumamos rematar o percorrido coas explicacións sobre o Cruceiro de Melide e a Capela de San Roque, facendo unha especial lembranza ó patrimonio eclesiástico desaparecido (concretamente á demolida igrexa parroquial de San Pedro datada no século XIII, e da tamén malfadada Capela de San Roque que datada do século XVIII).

Hoxe imos facer unha reseña dun dos elementos máis orixinais que se poden observar dentro do
repertorio iconográfico e decorativo da portada. Deixando ó marxe a lenda urbana acuñada nos últimos tempos, e que moito mal fai, sobre que esta portada está representada no billete de 10€ (aspecto que non deixa de ser unha falacia e unha manifestación de ignorancia, xa que é sobradamente sabido que as distintas fraccións dos billetes de euro non reproducen arquitecturas reais e concretas, senón que son unha síntese da evolución arquitectónica propia do mundo europeo, polo que se trata unicamente de imaxes conceptuais, e nunca reais).

Pero nesta portada existen outros elementos altamente singulares como é o exemplo que hoxe nos ocupa: a tarasca ou coca da imposta da marxe esquerda. Sobre esta figuración fantástica xa nos leva falado Broz Rei en diversas publicacións. Así pois no Boletín nº 7 do CEM-MTM ano 1992 nos conta como “os cimacios son moi orixinais e decorativos: o da dereita leva un talo con follas, labrado con moito efecto luminoso; o da esquerda ten follas a xeito de palmetas e cabezas humanas nos vértices. Un basilisco decora o frente exterior”. Mais no Boletín nº 19 do CEM-MTM ano 2006, Broz Rei nos fai unha descrición moito máis detallada, especificando que se trataría da representación dun dragón e non do basilisco aludido (sobre este animal fantástico xa habemos amosar outro exemplo que se reproduce nun dos capiteis de Santa María).

A descrición que nos brinda Broz Rei, ademais de ser máis precisa tamén procura a análise interpretativa da escena, así pois conclúe que: “Nunha imposta situada no lateral esquerdo, vemos unha figura dun dragón , co rabo volteado, agarrado por unha cabeza que semella ser un lobo ou raposo, cando sempre se representa un león, como noutros lugares. O dragón ataca unha figura humana, da que se ve a cabeza, un ombro e parte dun corpo mutilado, posto en postura horizontal.

A escena representa a un home en loita cun dragón, representante do mal e defendido por un animal, lobo, que se representa como defensor e símbolo do ben, como era considerado polos antigos.

Esta figuración de dragón vémola nas igrexas de Betanzos máis tardías que Melide, como exemplo máis próximo”.

O autor estase a referir ó paralelismo deste animal mitolóxico cun representado na imposta do lado dereito da portada principal da igrexa de Santa María do Azougue, que amosa un modelo moi semellante tanto no propio animal como na decoración vexetal que complementa dita imposta.

Certamente estamos asistindo a unha escena de carácter fantástico, á par de exemplarizante e moralizante, da que existen diferentes lecturas. Unha delas podería fundamentarse nunha alegoría (das que acostuman representar os canteiros medievais no seu repertorio), no que se fusionan elementos reais con outros mitolóxicos e fantásticos. Nesta escena vemos tres figuras que representan diferentes roles: o home, como elemento antropocéntrico e protagonista, pero ó que non se lle pode deixar caer en vicios, praceres nin eludir as regras establecidas de xustiza e de moral. Así pois a figura humana aparece acompañada de dous tipos de animais que reproducen dous roles diferentes (o lobo =mundo real e a tarasca= mundo mitolóxico, fantástico e ó mesmo tempo corrupto e alleo á doutrina, á fe, e ó dogma). Así pois, con esta alegoría o que se pretende en
esencia sería un levar ó ser humano “polo rego”, para que se centre, non se desvíe do camiño da fe e da moral (adorando quimeras e falsos mitos, que nos conducirían á corrupción e depravación da alma e, en suma, ó pecado)

En canto ó tipo de animal, que nun primeiro ollar se nos pode asemellar a un camaleón en realidade se trata dunha tarasca ou coca, ou dun dragón, que conta con corno, ala pregada sobre o corpo e cola revirada con dorso escamento ou cristado, que abre as súas fauces para engulir a un humano polos pes.

Compre sinalar que nas mitoloxías orientais a figura do dragón soe representar virtudes positivas, a diferenza dos mitos occidentais que o asocian con conceptos pexorativos, tratándose dun símbolo de paganismo asociado coa Bestia do libro do Apocalipse, un ser do mal que hai que elmininar mediante a fe ou as boas accións.

No imprescindible “Diccionario dos seres míticos galegos” (Edicións Xerais 1999) faise unha descrición deste tipo de animal, a coca ou tarasca, como un “animal monstruoso con corpo de dragón e cola de serpe, que vive nas augas do mar ou dos ríos. Nácenlle no lombo dúas ás grandísimas, en todo semellantes ás dos morcegos. Ten catro patas armadas de fortes gadoupas, e na súa feroz faciana lumegan uns ollos terribles, sobre unha enorme boca con aguzada dentamia...”

As imaxes do Sagrado Corazón nas portas das casas de Melide

Dende o século XVI se venera o Sagrado Corazón como símbolo de piedade e protección. Pero xa dende os primeiros tempos do cristianismo se asociou esta crenza como un símbolo dos axiomas da igrexa, reinterpretado na mística dogmática medieval como unha fonte de onde mana a profundidade da fe, pero non foi ata o ano 1673 con Santa Margarita María de Alacoque cando se comezou a venerar a figura do corazón de Xesús, sendo coñecido este culto como Sagrado Corazón e difundido polos xesuítas, alcanzando gran devoción a partir do século XIX.

Do mesmo xeito, e pola mesma época comezou a desenvolverse tamén o culto ó Sagrado Corazón de María, que responde ó mesmo dogma e crenza sobre a protección, a dor e a humanidade dos sentimentos.

É moi frecuente ver estas imaxes, xeralmente de medio corpo, nas portas das casas, como símbolo de devoción e protección do que se garda no interior, a vida e as pertenzas. Isto representa a crenza na forza que teñen estas imaxes e o seu poder protector, atribuído dende os primeiros tempos do cristianismo ás reliquias asociadas ó propio Xesús ou ben ós santos e  mártires. Este tipo de símbolos cristiáns, están relacionados coa profunda fe que en moitas ocasións pode ser confundida con superstición, e aínda que a base das dúas (fe e superstición) poida parecer semellante, o certo é que unha (fe) está baseada nas crenzas místicas e profundas que derivan dunha determinada actitude vital e persoal, mentres que a outra (superstición) ampárase en todo aquel coñecemento fora do ámbito racional que atribúe propiedades boas, aínda que xeralmente malas, a distintas prácticas, pensamentos ou actitudes que nos levan a ter mala sorte porque si.

Por iso, ás veces, resulta complicado distinguir entre símbolos protectores propios da superstición (por exemplo, se levamos unha pedra que nos atopamos no camiño e cremos que nos axuda a aprobar un exame), doutros que están relacionados co mundo das crenzas propias dunha relixión, como a devoción a un santo ou a un dogma de fe, aínda que simbólicamente son totalmente contrapostos, xa que unha procede dos medos propios e da falta de confianza en nós mesmos (levar a pedra, por exemplo), e a outra baséase na
interioridade das crenzas que rexen o pensamento e que forman parte do credo oficial (en cada unha das crenzas propias de cada cultura ó longo dos tempos).

Todas as culturas posúen símbolos devocionais, no catolicismo xeralmente asociados a santos, e que conlevan unha serie de rituais (misas neste caso, ou procesións) que axudan a canalizar e a achegar á nosa petición. Por iso, o feito de poñer na porta dunha casa a figura do Sagrado Corazón de Xesús ou de María, implica a crenza e a fe na protección do que esa imaxe representa, sen poder ser reinterpretado como simboloxía máxico-protectora, senón todo o contrario, como dogma dunha fe que axuda e protexe.

A decoración dos capiteis do arco triunfal da igrexa de A Capela (Santo Antoíño de Toques)

Falar da igrexa da Capela ou do cenobio de San Antolín de Toques implica tocar moitos e moi diferentes temas dende o punto de vista da arte, historia e incluso arqueoloxía, por iso imos ir desmembrándoo por partes. Hoxe imos falar da decoración dos capiteis do Arco Triunfal, un dos elementos máis interesantes e destacados desta igrexa (aínda que en realidade, a pesar da aparente sinxeleza que amosa este conxunto, posúe un repertorio decorativo e construtivo que da para un amplo estudo e numerosas entradas en Facebook).

O arco triunfal, de medio punto, induce a pensar nunha orixe de arco de ferradura, propio da posible
primeira igrexa de estilo visigótico, a xulgar pola forma dos dous capiteis que o sosteñen e que amosan unha peculiar decoración. Neles podemos ver representados unha radial curva ou esvástica flamíxera (esquerda) e estrelas ou hexapétalas (dereita). Este tipo de motivos lévanos a unha simboloxía antiga, xa presente na Idade do Ferro e en época romana.

O capitel da esquerda, presenta unha gran radial curva ou esvástica flamíxera composta por oito radios curvos que xiran en sentido oposto ás agullas do reloxo (cando estes elementos teñen tres radios chámaselles trisquel e cando teñen catro tetrasquel). Con todo descoñecemos cal sería o motivo fundamental da representación destes elementos simbólicos nas arquitecturas prerrománicas e románicas tan espalladas pola xeografía galega. As primeiras representacións deste tipo de símbolos na Terra de Melide identificadas ata ó momento témolas nesta igrexa do cenobio bieito de San Antoíño de Toques, que aínda que está datada no século XI, presenta elementos moi significados coas arquitecturas hispano-visigóticas e mozárabes, o que indica que poden ser elementos reempregados dunha edificación anterior ó ano 1067 (cando se fai a doazón do rei García ó Abade Tanoi, para a fundación do complexo monástico). Dese xeito estariamos a falar dunha cronoloxía moito máis temperá encadrada cronoloxicamente nos séculos altomedievais. Este tipo de motivos decorativos, aínda que na súa orixe cun significado aparentemente diferente o outorgado nunha igrexa cristiá, se asimilaron en época medieval cunha dobre finalidade tanto decorativa como protectora (profiláctica/apotropaica), de xeito que elementos propios doutras culturas (nalgúns casos ancestrais) son reproducidos ata a saciedade en igrexas e nos elementos sacros (custodias, virís,...) e nas artes decorativas populares (xugos, rodas, carros, candís e farois,...).

O capitel da dereita presenta unha sucesión de estrelas (ou rosetas hexapétalas) que se van configurando de xeito aparentemente aleatorio no que os radios dunhas se entremesturan cos das outras, creando unha confusión visual, pero que se nos paramos a observar vemos que en realidade teñen unha planificación ordenada e cada unha das estrelas parece estar inscrita nun círculo. Estas rosetas ou estrelas teñen a mesma función que as radiais do capitel oposto, como elementos apotropaicos e estarían representando ó sol como elemento protector, aínda que compre indicar que nun entorno cristián a asimilación do símbolo de protección vai determinada á súa propia equiparación a un símbolo de culto (sol=Xesús), é dicir, a incorporación de elementos de culto anterior que se asimilan á nova crenza.

O mesmo acontece co sillar colocado no lado esquerdo a modo de imposta no que podemos ver unha roda solar, outro elemento de similares características ós anteriores e que posúe o mesmo “poder” protector. Trátase polo tanto da utilización da simboloxía antiga (e popular) de protección e coidado, como elementos decorativos nun templo cristián e coa mesma finalidade (ademais da tamén decorativa), xa que en moitas ocasións (por non dicir que na inmensa maioría) os cultos precristiáns foron absorvidos ou permitidos pola relixión oficial, posto que resultaba máis doado convertelos e asocialos ós propios cultos que eliminalos. Por iso, a nivel popular, seguen a utilizarse as rosetas, rodas solares e radiais como símbolos protectores.

Rosetas e discos solares podemos velos tamén no exterior da igrexa de San Martiño de Moldes, no tímpano da igrexa de San Martiño de Pezobrés, ou de xeito máis simbólico no rosetón de San Vicenzo de Vitiriz e en varios dos seus canzorros.

Tamén aparecen representados discos solares e radiais curvas nas basas das columnas que sosteñen os arcos da nave central e que están adosadas ás pilastras da igrexa do Mosteiro de Oseira, onde se amosan a modo decorativo tanto esvásticas radiais como rosetas e rodas solares.

 

A Herba Grileira

Segundo o Diccionario de seres míticos galegos*: "Herba Grileria é unha herba con marabillosas propiedades curativas, case incribles. Medra nos ríos, na auga corrente, nos pozos, nas aceas. O de grileira non ten que ver cos grilos. Chámase así polo grilos, ou grelos, que bota."

Pois ben, trátase logo dunha planta á que se lle atribúen propiedades curativas e máxicas, pode dicirse que a súa natureza resposta máis a un compoñente mítico que real. Pero en realidade non se pode identificar con ningunha en concreto, aínda que pode estar inspirada nalgunha das múltiples plantas que medran nas beiras e leitos dos ríos como poden ser o brizo, o berro acuático, a lameiriña (Callitriche stagnalis), a herba da prata (Ranunculus peltatus), o pe de oso (Heracleum sphondylium) que se se toca pode provocar manchas semellantes a queimaduras ou o Trevo de auga (Menyanthes trifoliata) con propiedades e principios activos eficaces para diversas doenzas como gastrite, dores de cabeza, falta de apetito, reuma, artitre, gripe, fatiga, febre, problemas de riles, afeccións da mestruación... **

Pero hai que ter tino con moitas delas xa que non se aconsella o seu uso en mulleres embarazadas, lactantes e nenos.

Existen múltiples plantas que se utilizaron (e se seguen a utilizar) como remedios para moitas afeccións, non en van a propia natureza é a que crea os seus propios remedios contra o seus propios males. Polo que a Herba Grileira pode ser o nome que se lle da (ou deu) a algunha destas plantas acuáticas con propiedades, ou ben tratarse dunha planta mítica, dentro do folclore e crenzas populares, á que se atribúen propiedades que posúen outras herbas que nacen nos ríos.

Na Terra de Melide existe unha agrupación cultural e musical que leva o nome desta mítica herba e que traballa a prol da recuperación e difusión da memoria e tradición musical da comarca, integrada por xentes de todas as idades e "que ten liberdade de movemento e transmite vitalidade", como eles mesmos se definen no seu perfil, aspectos que semellan compartir coa herba grileira. Nestes momentos están a traballar na posta en escena e gravación das músicas e bailes recollidos na tamén mítica publicación do Seminario de Estudios Galegos "Terra de Melide".

*Definición extraída de "Diccionario dos seres míticos galegos". Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda. Ed. Xerais.

**Información extraída de "Debuxando ribeiras nas Terras do Ulla, Tambre e Mandeo. Guía de flora e fauna, usos e tradicións". Grupo de Desenvolvemento Rural Ulla, Tambre Mandeo.

Cruces apotropaicas ou protectoras en xambas e portas

Trátase dun uso frecuente deste símbolo utilizado nas xambas e linteis de portas, asociado á protección das casas, da xente que vive nelas, e mesmo nas cortes e establos para favorecer igualmente ós animais, de pestes, enfermidades ou calquera outra clase de dano físico ou de pensamento, xa que auxiliaban igualmente de males de ollo.

Este tipo de protección no que se grava unha cruz (ou varias) nas xambas das portas atopámolo frecuentemente nos muínos, xa que tamén soían realizarse para coidar o gran e a fariña e que non se botara a perder. Xeralmente estas cruces aparecen gravadas nos exteriores, nunha zona ben visible, para que o mal do que se pretende protexer, non puidera entrar.

Ó mesmo tempo compre indicar que se trata dun ritual de orixe pagá, que se sincretizou co cristianismo.
En moitas culturas seguen a utilizarse símbolos protectores (a man de Fátima, o ollo turco, a árbore da vida... e un longo etcétera) que en moitas ocasións traspasan as fronteiras da súa propia cultura e son absorvidas e globalizadas de xeito que todos as utilizamos con ese fin.

Non so se utilizan cruces (símbolo por excelencia do credo cristiano), senón que outras expresións gráficas tamén son frecuentes, como rosetas ou tetrafolias, pero cunha menor simboloxía relixiosa, por ese motivo se utilizaron tamén, moi frecuentemente, símbolos máis propios das crenzas oficias (de aí o uso de cruces).

Hoxe amosamos as cruces gravadas nas xambas interiores da porta de entrada ó Hospital de peregrinos de Sancti Spiritus de Melide (actual sede do Museo), e que están indicando a necesidade de protección e coidado dos moradores e dos usuarios deste edificio.

En vindeiras entradas seguiremos amosando máis cruces e símbolos de protección gravados en xambas e linteis e continuaremos afondando nestas crenzas da relixiosidade popular e que forman parte intrínseca das raíces culturais dos pobos.

 Rosetas e Hexapétalas en mobiliario

Amosamos aqueles símbolos que foron utilizados dende tempos inmemoriais e que teñen un carácter protector ou profláctico. As rosetas tetrapétalas ou tetrafolias son un dos símbolos que se utilizan con frecuencia para ser gravados en apeiros e útiles de uso cotiá. Remóntanse a tempos anteriores ó cristianismo, pois xa aparecen representacións en cerámicas de época castrexa ou en laudas romanas. Tiveron unha longa continuidade no tempo, e chegaron ata nós coa mesma función aínda que perdendo o seu significado orixinal, xa que as sociedades prerromanas tiñan un concepto máis astral e vinculado á natureza que en épocas contemporáneas, onde se seguiron a utilizar como protectores dun xeito que poderíamos cualificar como de costume, asociado en moitas ocasións a símbolos relixiosos cristiáns aparecendo gravadas xunto con cruces. Podemos ver representacións de rosetas dende capiteis de igrexas románicas, pasando por rosetóns góticos ou mesmo xa en época contemporánea en laudas decimonónicas nos camposantos (retomando o mesmo emprego que se facía nas laudas de época Galaico-romana) ou en farois e candís, xugos e mobles da casa. Era frecuente gravalas en arcóns, huchas ou caixas onde se almacenaba por exemplo o grao para que non se botara a perder, ou a roupa da casa para que non sufrira os estragos da couza ou mesmo nos mobles onde se gardaba a roupa dos nenos ou onde durmían (berces) para protexelos de calquera dano que puideran sufrir.

As rosetas podían ser tetrapétalas ou tetrafolias (de catro pétalos ou follas) ou hexapétalas
(de seis). Trátase dun dos símbolos máis usuais e soen asociarse, xunto coas rodas solares, con motivos astrais de carácter protector positivo, que poden ir conxugadas con representacións de fases lunares que serven como talismán de protección de males como o “lunario”, “nacidas” e tamén de diversos males que nas culturas tradicionais se vinculan cos ciclos da lúa, que se asocian con enfermidades vinculadas coa lactación dos nenos e mesmo tamén de ser a orixe de mamites nos animais domésticos. Xeralmente asócianse a elementos astrais (representación do sol ou das estrelas) con carácter apotropaico, aínda que moitas veces parecen querer representar flores máis que símbolos solares, aínda que coa mesma función protectora.

Trátase dun dos elementos que teñen unha longa pervivencia no tempo sendo utilizados coa mesma finalidade, aínda que pasado o tempo, perdérase o significado do concepto que queren representar, quedando arraigado na mentalidade popular tan só a súa finalidade profiláctica, e sendo adaptado ás distintas crenzas que foron xurdindo, como o paso do mundo Castrexo (coas súas divindades relacionadas coa natureza), chegando á romanización co panteón de múltiples deuses a un cristianismo monoteísta no que se seguen a utilizar estas imaxes ou símbolos, en moitas ocasións conxugados con elementos propios de cada crenza (no caso do cristianismo empregando cruces xunto coas rosetas, ou mesmo gravándoas en edificios relixiosos como nas igrexas).

Polo tanto, trátase dun símbolo antigo asociado á protección.

Rosetas e Hexapétalas en apeiros

Xugo exposto na sección do Agro do Museo da Terra de Melide. Leva gravado no camallón central unha roseta hexapétala coa finalidade de protexer o tiro dos animais. Pódenos parecer simplemente unha decoración, xa que a sociedade actual perdeu a necesidade de crer nestes símbolos (a pesar de que temos outros novos), pero foi tallada na madeira coa finalidade de ter un uso profiláctico ou protector. É moi frecuente atopar nos apeiros de labranza gravados desta tipoloxía, tanto en xugos coma en carros e arados. 

Neste xugo vemos tallada esta roseta de seis pétalos de orixe antiga, posto que a súa
simboloxía retrocede no tempo a momentos anteriores ó cristianismo, xa que non é un símbolo relixioso cristián, pero igualmente se seguiu a utilizar e se vinculou a unha idea de protección e podemos velo gravado en múltiples obxectos, sobre todo apeiros da casa ata inicios do século XX, coa mesma finalidade que en tempos anteriores: protexer contra un mal.

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2022

"Que é iso de ir aos Gozofellos?"

Imaxe extraída da páxina web acostureira.com.

Trátase dun debuxo da ilustradora Noemí Negra

para a camiseta que representa aos Biosbardos.

Este mes que remata o ano, amosamos unha lenda, tradición, conto ou “coñecemento” que xira en torno a estes seres míticos, propios das historias que se lles contan aos menos nas tardes de lecer, para motivalos cara a unha aventura do mundo do imaxinario.

Deixamos a continuación unha historia acontecida ao redor destes seres, baseada nun acontecemento real, do que por suposto, podemos ser todos partícipes e sentirnos identificados como protagonistas.

Neste relato aportamos unha variante ou versión local, tal e como nós a escoitamos en Melide, pero da que temos oído variables máis ou menos análogas, pero con matices diferenciados.

Estámonos referindo ó conto inventado popularmente, co propósito de burlarse de cativos, e non tan cativos, que se inician nas artes da caza e da pesca fluvial, tendo neste caso que ser capaz de darlle captura a un animal (inventado ou imaxinario, pero que ó iniciado e inexperto cazador ou pescador fanlle crer que é real). O animal en cuestión coñécese por distintos nomes, aínda que nestas comarcas da Galicia central sóese referir coa fórmula gozofello, quen tamén se pode identificar con outros, como gazafellos, gamusinos , gambusinos,… e tamén o tan frecuente e ben soante biosbardos (do que se acuñou a expresión tan coñecida de “ andar ós Biosbardos”, equiparable á de “ir ós gozofellos”, que veñen a significar: andar despistado).

Compre indicar que sempre se deixa en dúbida o tipo de animal que é, para así deixar máis en evidencia ó burlado. Nesta zona só se incide no feito de que se trata dunha especie fundamentalmente acuática, que hai que capturar metido nas augas dun curso fluvial, pero que pode tratarse tanto dun peixe (o menos probable), dun anfibio, dun mamífero, ou dunha ave acuática, pero sempre dun alto interese culinario, polo que a súa captura debe entenderse coma unha práctica xustificada e racional. A primeira vez na que nos tomaron o pelo coa existencia do gozofello (estamos a falar dos anos oitenta), os artífices da burla sinalaron que se trataba dun “avichuco de río” para máis ou menos especifica-la especie ou familia do animal.

Imaxe extraída do diario web zamora24horas.com.

Trátase da imaxe para anunciar unha actividade

didáctica organizada polo Museo Etnográfico

de Castilla y León e orientada a dar a coñecer

 aos gamusinos, estes seres da cultura popular

similares aos nosos gozofellos ou biosbardos

    Para darlle caza ou pesca é preciso artellar unha práctica cinexética  en equipo, e provista de inxenio e coordinación do grupo. Os participantes son un grupo de persoas, non moi numeroso, que se encarga de asustar e guiar ós gozofellos ata o alcance do captor; este papel máis relevante queda en mans do iniciado, para darlle un suposto papel protagonista, mentres que os que fan de espantadores dos animais son os que tramaron a burla.

 

O protagonista debe permanecer  estático e en silencio no medio das augas do río, e se pode ser no medio dunha corrente de auga, provisto dun cesto ou dunha rede coa que coller ós gozofellos, mentres que os demais compoñentes de partida se sitúan a unha considerable distancia augas arriba, para supostamente asustar ós animais e face-los saír dos seus escondites, fuxindo augas abaixo ata a posición do inexperto, pero voluntarioso protagonista, que espera co cesto ou coa rede na man.

Compre sinalar, xa que é fundamental, que o gozofello é un animal de hábitos exclusivamente nocturnos, polo que a súa captura debe realizarse unicamente pola noite. Cando vai transcorrida parte da noite os artífices do calote deixan só ó novato, quen permanece no medio do río, aterecido de frío, e con cambras en todo o corpo pola postura. Para acentuar aínda máis o escarnio, os artífices recomendáranlle previamente ó iniciado que se non tiña éxito coa empresa, debía recitar e intervalos regulares e cada vez máis frecuentes o dito:

Gozofello vente ó rello… gozofello vente ó rello… gozofello vente ó rello…¡, e así reiteradamente.

NOTA

Escoitado por primeira vez da voz dos  irmáns Jesús e Francisco Varela, naturais da aldea da Fraga, parroquia de Vilamor (Concello de Toques), na década de 1980.  

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2022

"As Penas Mouras na Terra de Melide"

Baixo esta nomenclatura identifícanse os penedos que posúen un folclore arraigado dende tempo inmemoriais. Atribúeselles a estes penedos unha simboloxía máxica, protectora, ritual, pagá ou mesmo cristiá, na que encantamentos e seres mitolóxicos actúan de xeito intencionado cos veciños e xentes que se atopan nas súas proximidades, case sempre asociado a un tesouro oculto ou a necesidade de acadar algún tipo de ben material a cambio dun desencantamento ou dun xogo de artimañas.

Na Terra de Melide contamos con varios exemplos que levan o nome de “mouras” ou “mouros” e que están relacionadas con diversas lendas locais. Aquí trataremos hoxe a Pena Moura (Sobrado dos Monxes) a Cheminea dos Mouros e as pías de Mourazos (ambas en Santiso).

Pero antes de falar delas imos amosar as verbas que Martín Almagro Gorbea e Fernando Alonso Romero nos din acerca das penas mouras na publicación Penas Sacras de Galicia editado pola fundación Luís Monteagudo:

“Son frecuentes en Galicia as penas asociadas a seres da mitoloxía local, entre os que predominan as penas e penedos de mouros e mouras. Tamén sóese atribuír aos mouros os restos arqueolóxicos de numerosas construcións antigas; sempre sen precisar datas e, con frecuencia, dotadas de variadas lendas. Os mouros son os “outros”, os que están noutra dimensión espacial relacionada co mundo do Alén, no que tamén moran os antepasados e, ao igual que eles, seguen vivindo na imaxinación popular, coa diferenza que os mouros habitan entre as ruínas dos castros, nas pedras dos dólmenes, nas covas, nas fontes, e nas grandes rochas que destacan na paisaxe.

Nese mundo mítico dos mouros atópanse tamén as mouras [...] A palabra maura, mora, moira, moura e o seu equivalente masculino parecen proceder da palabra celta mrwos, derivada do indoeuropeo mr-twos, raíz da que provén a palabra latina mortuus, que significa “morto”. Outra hipótese paralela relaciona mouro coa palabra céltica mahra o mahr, que significa espírito, significado próximo ao anterior semántica e etimolóxicamente. Por iso, xa dende o século XIX Marcelino Menéndez Pelayo e outros autores comprenderon que os mouros e mouras do imaxinario popular son, en realidade, espíritos dos mortos ancestrais”[...]

Na Terra de Melide e nas comarcas veciñas é moi habitual atoparnos cos mouros  percorrendo as nosas aldeas, cando se lle pregunta ós veciños por mámoas, castros e cousas dos tempos antigos. Ademais de consideralos coma uns seres argallantes e burleiros, que adoitan facer trasnadas e encantamentos, incluso se fala de  mouras engaiolando ós mortais,  asistimos a súa faceta máis creativa como hábiles e prolíficos executores das máis diversas mostras dos tempos pretéritos. Tamén a eles se lles asocia a modificación da paisaxe e as formas caprichosas das penedías máis destacadas.

En base a isto e facendo referencia ás referencias toponímicas dos tres exemplos da comarca, imos amosar eses lugares que levan o nome de moura ou mouro na súa nomenclatura.

A Pena Moura da Moruxosa (San Mamede de Pousada, Sobrado):

Na Serra do Bocelo, na divisoria entre os concellos de Toques e Sobrado dos Monxes (A Coruña) atópase a área megalítica de Forno dos Mouros. Nesta área contabilízanse unha decena de mámoas, entre as que destaca o dolmen do Forno dos Mouros, así como unha formación granítica natural (producida pola erosión) denominada "A Pena Moura" cargada de lendas e folclore.

Para chegar a ela hai que dirixirse ata a aldea d'A Moruxosa, na parroquia de Paradela (Toques). Ó pouco de saír da aldea, seguindo en dirección a Sobrado dos Monxes, contémplase a Pena, de dimensións descomunais (acada os 11 metros de altura) e feitura ovoide, xa que se trata dun bolo de granito de liñas redondeadas, que descansa sobre un encame erosionado de gneis, a modo de niño. Xunto á Pena, na cara sur, aprécianse outras penas encabalgadas conformando un amplo abrigo natural.

Este elemento conta cunha grande dimensión cultural, posto que aínda que a súa formación é de orixe natural, producida por axentes erosivos, a el asóciase un rico folclore vinculado ó imaxinario popular dos mouros e a lendas de tesouros, recollidas en boa parte por Vicente Risco e Amador Rodríguez Martínez no capítulo "Folclore de Melide" do Terra de Melide (Seminario de Estudios Galegos, ano 1933). Destas reprodúcense algunhas no audio desta ficha.

A dimensión máxica e cultual desta formación tan destacada, vai posiblemente asociada ó feito de atoparse no alto dunha dorsal, na que se dispoñen aliñadas un total de 16 mámoas, e pola que discorre o trazado do Camiño Real do Bocelo (que comunica Melide e Boimorto con Sobrado dos Monxes, atravesando o Concello de Toques). A asociación entre mámoas e grandes afloramentos de rocha, probablemente servise para destacar a presenza dos monumentos megalíticos dende grandes distancias, como se ten apuntado en hipóteses de arqueoloxía da paisaxe.

A Pena Moura pola súa maxestuosidade, conferíuselle unha dimensión mítica, asociada ó imaxinario dos mouros. Aínda pervive no sentir popular a crenza de que a levaba unha moura sobre a súa cabeza. Hai varias versións recompiladas por Antonio Río López que reproducimos de maneira literal:

- "Cuentan por ejemplo, que esa roca fue traída en la cabeza por una mujer "moura" y que al colocarla un momento en el suelo para descansar, comprobó asombrada como la piedra iba creciendo cada vez más hasta convertirse en la enorme mole con la que lógicamente no podía continuar".

Outra versión dí, segundo o mesmo autor:

"la tienen los lugareños como colosal barómetro que predice la llegada del invierno; así el dicho de: xa chegou o inverno á Pena Moura, significa que ineludiblemente el invierno está ya a la puerta".

Por último fai mención a unha terceira versión provista dunha boa dose mitolóxica:

 "Un sacerdote haciendo su habitual rezo en aquel lugar, un buen día pudo ver como la roca se abría ofreciendo ante sus ojos estupefactos un precioso altar de oro; más por querer acercarse, dejó el breviario sobre el suelo y un golpe de viento removió sus páginas lo que motivó que la piedra volviera a cerrarse al instante".

Para completar o lendario da pena moura:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=3&id=2461

https://www.abeancos.gal/elemento/pena-moura

 

A Cheminea dos Mouros (Vimianzo, Santiso):

A Cheminea dos Mouros correspóndese cunha formación xeolóxica natural producida mediante fenómenos erosivos. Trátase dun elemento da paisaxe moi sobranceiro, cuxa forma caprichosa probablemente deu lugar a ser bautizada cun nome tan gráfico: por un lado o de "cheminea" debido a súa forma estilizada, esbelta e prominente, e por outra banda esa alusión ou atribución "ós Mouros" leva a vinculala cunha das figuras máis características e intrínsecas do noso imaxinario popular. É ben sabido que a este pobo mítico do folclore galego, que acostuma vivir baixo terra, maniféstase por ser unha raza de seres argallantes e inquedos que ademais de aparecérselle ós mortais, tamén son os responsables da elaboración e construción de canto monumento antigo se ergue polo país (a eles se lle atribúe a construción de monumentos megalíticos, castros, castelos, pontes,...e tamén de elementos naturais sobranceiros da paisaxe).

Na liña do anteriormente exposto non resulta nada raro atoparnos perante penedías destacadas polas súas dimensións e formas, ás que a tradición popular oral deu por asignar a este pobo mítico imaxinario, ó coidar que a súa feitura tiña que deberse a estes seres argalleiros e non ós fenómenos naturais que producen a erosión sobre elementos xeolóxicos (vento, auga, pedrisco,...).

Tamén foron os mouros os que lle deron forma á Cheminea dos Mouros do Rechinol, como indica o seu topónimo. Esta atopámola na parroquia de Santa María de Vimianzo no Concello de Santiso (A Coruña), proxectada a gran altura sobre o curso do río Furelos, á altura da presa da central eléctrica do Rechinol. Aparece coroando un relevo moi abrupto de rochas escarpadas, con forma de cantís.

A Cheminea dos Mouros ven a ser un bloque exento de rocha metamórfica que mantén un equilibrio inestable, que vai proxectado directamente sobre a vertente. A súa forma amósase moi caprichosa, estilizada e esbelta, o que fixo pensar ás xentes  que fora realizada de maneira artificial polos mouros, de aí xurde ese ocorrente topónimo. Quen a bautizou seguramente cavilou que se trataría da cheminea dunha morada de mouros que vivirían baixo terra no interior das penedas.

No ano 1913 xa foi descrita por Don Eduardo Álvarez Carballido no Boletín da Real Academia Galega.

Asistimos por tanto a outro exemplo de atribución das formas erosivas da paisaxe a un pobo (os mouros) capaz de facer e desfacer ó seu antollo.

Para completar o lendario da Cheminea dos Mouros:

https://www.abeancos.gal/elemento/cheminea-dos-mouros

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2592

 As pías da Torre de Mourazos (San Xurxo de Mourazos, Santiso)

Neste caso non se trata tanto dun topónimo que nos sitúe no lendario senón da propia utilidade do elemento en si, que está asociado directamente cos mouros. Aínda que o nome poda inducir a un probable orixe na palabra mouro, o certo é que segundo Nicandro Ares Vázquez, estudoso da toponimia comarcal (publicada nos Boletíns do Museo baixo o título de “Onomástica parroquial dos concellos de Melide, Toques e Santiso), a orixe do nome de Mourazos “provén do antropónimo latino Mauratius, derivado de Maurus [...], citando un Monte Mauratio no ano 1152 en Portugal. Primeiro sería o nome do posuidor dunha vila, hoxe aldea de Mourazos, onde se formou despois unha parroquia con esta mesma denominación [...]”.

Pero onde na actualidade se ergue a igrexa de San Xurxo de Mourazos (do século XVIII, e agregada á parroquia de Santalla de Rairiz no ano 1890) e o cruceiro (do século XIX) considérase que estivo emprazada a desaparecida Torre de San Xurxo, pertencente ao conde Sancho de Ulloa e derrocada polos Irmandiños no ano 1467. Aparece nomeada nun documento do ano 1214 no que o rei Alfonso IX dona á igrexa de Santiago a Terra de Abeancos. Tamén aparece documentada no Preito Tavera-Fonseca datado no ano 1525.

Na actualidade non se conservan restos desta torre, nin doutras estruturas anteriores, a pesar de que se considera que nese emprazamento con forma de outeiro, proxectado sobre o curso do río Ulla, houbo un castro. O que si se pode ver con claridade, son unhas penas situadas a poucos metros da igrexa (no extremo norleste), que presentan dúas pías artificiais mutiladas e escavadas na superficie das mesmas, de función e cronoloxía indeterminada, pero de feitura inequivocamente artificial ou antrópica, que contan con folclore asociado ao pobo mítico dos mouros, que as utilizaban para darlle de beber e comer ós cabalos, segundo a tradición popular.

Trátase por tanto de tres exemplos significativos da presenza do pobo mítico dos mouros na nosa comarca e que deixaron unha pegada indeleble na mentalidade popular e no folclore transmitido de xeración en xeración.

 

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2022

"Contos, ditos e crenzas: animais agoreiros"

Neste mes de outono, no que os días caen ó igual que as follas árbores ou as castañas para o magosto, imos falar dos animais que anuncian ou presaxian acontecementos, na maioría das ocasións, funestos. Trátase dunha serie de animais que conviven con nós, como os cans, ou que habitan no noso entorno como poden ser as curuxas ou corvos, ós que se lles atribúe a propiedade de poder vaticinar a morte entre outros sucesos lutuosos. É un feito que non imos tentar demostrar científicamente, pois neste apartado nos referimos a todas esas crenzas, ditos, contos, lendario en xeral, que forma parte do imaxinario colectivo, e desa sorte de realidade que existe paralela á que se pode comprobar empiricamente, e que en ocasións incluso, pode ser máis tida en conta que a realidade absoluta, é dicir, as crenzas e saberes do cotiá e do observado na natureza.

Xa que estamos próximos á noite de Santos, noite na que segundo a crenza máis ancestral se abren portas entre este mundo mailo outro, imos falar deses animais que parece poden sentir ambas realidades a un tempo, e nolo fan saber a través dos seus comportamentos. 

O Moucho, considerada un ave premonitoria, xa que sen ven berrar riba dunha casa é sinal de morte e incluso ás veces bate contra as ventás (Vicente Risco, Terra de Melide, 1933). Tamén o ouveo do can e sinal de mal agoiro, se sempre se ten oído que estes animais de compaña ventan a morte de alguén da casa ou dalgún veciño e se se escoitan os seus ouveos cando alguén está enfermo, pénsase que están anunciando a súa morte. Segundo o Diccionario de seres míticos galegos a aparición dun can branco é sinal de bo agoiro, pero se se trata do can do Urco, é aviso de morte. Nesta mesma publicación tamén lemos que a curuxa é sinal de anuncio de morte, xa que é o xeito que teñen os ananos de disfrazarse para anunciar este percance, e nalgúns casos pode tratarse dunha bruxa transformada neste paxaro. En todos os casos a aparición ou visión deste paxaro é sinal de mal agoiro que pode traer moitas desgrazas, ás veces relacionadas coa meteoroloxía. A identificación deste animal coas bruxas ven de lonxe, de feito a palabra latina Strix designa ó mesmo tempo á bruxa e a curuxa (Diccionario dos seres míticos galegos, páx 97). O mesmo acontece cos mouchos, tamén son sinal de morte, de feito existe unha copla popular que di o seguinte:

Eu ben vir estar o moucho

enriba dun acio de uvas.

Vaite de aí, morte negra,

desamparo das viúvas.

(Diccionario de seres míticos galegos, páx 169)

Tamén o mestre Nilo Cea falou deste tipo de poderes que teñen estes animais, en concreto o can e o moucho, como ventadores da morte. Reproducimos a continuación o conto narrado polo Mariano, personaxe imaxinario creado por este autor e que conta o seguinte sobre os vaticinios destes animais: “Unha cousa que me ten dado moito que cavilar e que maxinar dabondo, é o poder que teñen os mouchos e máis os cans pra ventar a morte.

Na miña aldea cando eu era cativo, ao ente da miña casa, porta con porta coma quen di, houbo un can de perdices que tres ou catro semanas, denantes de haber defunto nin enfermo tan sequera na parroquia, xa daba en ouvear i en laiar tan deloridamente, que a xente chea de medo, iba dicindo polo baixo:¡Ai Xesús, ¿a quen lle tocará desta vez?!

E tocáballe a quen ninguén era capaz de adiviñar, pro... tocar, tocaba do que era mal; porque aos cas que teñen bos ventos, non hai cousa que poida enganalos no tocante á morte da xente. Non hai dúbida de que cando non anda lonxe a hora da morte, denates xa de enfermar da doencia que seña, e de encepar no leito, encoménzase a cheirar leviamente a difunto. A xente non se percata deso, por os cans si [...].”

 

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2022

“A Fonte Santa de Lema, Arzúa”

A tan só 4 km ó sur da vila de Arzúa, onde o rego Carracedo desemboca no río Iso, atópase a capela da Fonte Santa de Lema, no medio dunha carballeira sita na marxe esquerda ou norte dese rego. Trátase dunha paraxe ben coidada na que as únicas arquitecturas se corresponden coa capela e cuns muíños.

A Capela da Fonte Santa correspóndese cunha edificación austera, erguida no s. XVIII, tendo como advocación a Nosa Señora da Fonte Santa (nunha versión local da Virxe do Rosario).

A escasa distancia da capela, na propia marxe do rego Carracedo,  sitúase a Fonte Santa cuxas augas agroman entre as penas situadas na mesma beira, e desaugando no leito fluvial.

Esta fonte milagreira é un manancial de augas sulfurosas medicinais, das que teñen cheiro a ovos podres, e que presenta tonalidades abrancazadas.

Desta Fonte Santa e das súas propiedades dá conta o sacerdote e profesor de humanidades Eduardo Aurelio Cacheda Vigide, referindo tanto as súas virtudes como as que a tradición popular lle atribúe.

Á fonte atribúense grandes milagres e propiedades curadoras grazas a intercesión da Virxe. Conta a tradición que o manancial deixou de manar auga cando alguén pretendeu sacarlle rendemento como negocio, ó pretender vender a auga ás xentes que procuraban obter os beneficios curadores destas dela.

Tamén se conta que deixou de manar cando se discutiu ou blasfemou ó carón da fonte, da mesma maneira que acontece na Fonte Santa de Belmil, no veciño concello de Santiso, que secaba cando alguén botaba pecados. Así mesmo interrompeuse o fluxo cando se tentou entrar a roubar na Capela.

Refire igualmente Cacheda Vigide que as augas desta fonte teñen a virtude de abrir o apetito, mitigar queimaduras ademais de ser boa para quitar as penas.

Preto da Capela hai un panel explicativo que pon énfase na esencia máxica desta fonte referindo que: “... segundo conta a lenda, estas augas teñen ese característico sabor e cheiro a xofre porque unha moura, que se afanaba en apropiarse da trabe de ouro que se atopaba baixo a roda do castro, foi castigada e convertida en estatua dese material e soterrada para sempre nas medorras. Dalí proveñen as augas da fonte e da moura convertida en xofre collen o seu cheiro característico. A capela é un sinal da cristianización do culto ás fontes que practicaban os nosos devanceiros”.

 https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2711

LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2022

“Contos, ditos e crenzas: o Raposo”

Como acontece con case todos os animais que viven e actúan nos entornos próximos de ocupación humana, sóenselles atribuír capacidades asombrosas, unhas veces para ben, outras para mal, mais en ambos casos estas calidades acostuman a estar humanizadas: sabedoría, malicia, suspicacia,... Case sempre esta humanización dos animais está motivada pola “ciencia” popular, que estuda e analiza, sen pretendelo, os comportamentos dos animais en base ás necesidades destes de supervivencia, alimentación, amparo e procreación. En moitas ocasións, na maioría por certo, estas atribucións especiais e humanas, milagreiras ou predictivas dos animais están baseadas no coñecemento empírico dos seus comportamentos, que proceden da propia natureza e da súa interacción con ela. Por iso, case todos os animais: mamíferos, réptiles, insectos, aves, peixes... que habitan nos entornos próximos á actividade humana soen ser obxecto de admiración ou medo, debido ó comportamento fisiolóxico e natural destes, que á súa vez deben adaptar os seus medios e recursos á propia convivencia cos humanos, sendo posible e totalmente certo, que nos teñan máis medo eles a nós que ó revés. Estes animais ademais poden actuar mediante influenzas sobrenaturais, segundo a crenza popular, e ser capaces de botar males de ollo, meigallos, aires,... para os que sería necesario un esconxuro mediante escritos ou amuletos. Todo un mundo simbólico que leva a mestura da relixiosidade oficial coas crenzas no mundo natural, ou sexa, o sincretismo de ideas e crenzas que conforma a cultura popular.

Hoxe imos falar do raposo, un animal que esperta antipatía polo seu afán de devorar galiñeiros, mais ó que tamén se lle atribuíu sempre unha intelixencia aguda, de feito é moi común utilizalo como sinónimo de listeza.

No “Terra de Melide” editado no ano 1933, Amador Rodrígez e Vicente Risco recolleron o seguinte sobre o raposo: “Cóntanse d´il moitas pilladas. É moi malo de pillar. Contan que unha vez viñan seis podadores perto do Mosteiro, e tres zorros metéronse polo medio, e non os puideron matar, e os zorros despois fóronos seguindo.

Tamén se conta que unha vez o zorro mexou a un borracho que estaba deitado no camiño.

O zorro pode ser desconxurado polos cregos”.

Tamén Nilo Cea, nos “Contos do Mariano”, narra varios episodios acontecidos cos raposos. Hoxe imos narrar un deles: “¡O raposo... nai que o deu! É o bicho máis listo e máis agudo que se coñece antre nosoutros neste país. Tanto é así... que no tempo en que falaban os animais, el era quen os aconsellaba e direccionaba a todos. Hastra o mesmo león lle pedía consello, i él, dáballo. O raposo, e non pensedes que esbardallo, ten tanto coñecemento como calquera cristiano, fora a alma. Por eso, lle chaman tamén zorro, que quere dicir “pillo. E das femias amén as hai que camiñan a cabalo de dous pes, e que falan e pestanexan coma voz e coma min.

Ao raposo, cando lle cadra de entrar nun galiñeiro, en de primeiro asegúrase ben de que dentro non hai cas nin xente, despois papa tres ou catro galiñas das mellores, e de seguida mata todas as que lle restan e zúgalles o sangue. E a derradeira, cando paresce que vai esbourar coa chea vai e chántalle os chavellos na gorxa da galiña millor mantida ou do capón máis groso, e facendo remuíño, veloz coma un lóstrego, coa testa, vai! e bota ao lombo a galiña, do mesmo xeito que noutro tempo enrolaban os cabaleiros o veiril da capa derredor do pescozo. Feito canto vos acabo de contar, o señor zorro, vaise máis ledo ca un cuco coa súa mochila a costas, a troto curto, polos vieiros e polos agros adiante, mirando sempre a firtadelas, de cara aos lados, por temor aos cas, hastra dar cun sitio seguro onde poida agachar a súa caza e tela ben acochada debaixo dos terros, ou no medio da folla en precuro de cando teña fame e non atope galiñas.”

Nilo Cea ten máis historias do raposo que iremos axuntando noutras entradas.

LENDA DO MES DE XULLO DE 2022

O Bispo Segade Bugueiro e a man negra da Torre das Lavandeiras:

Hoxe imos referir un fenómeno paranormal acontecido en Murcia no ano 1671, cando estaba de bispo da sede episcopal de Cartaxena-Murcia o ilustre prelado “ terramelidao”  Don Mateo Segade Bugueiro, e que deixou un recordo indeleble ó longo dos séculos ó tratarse dun episodio tan extraordinario, que se traduce nunha das lendas máis sonadas da xeografía murciana.

Nace don Mateo na aldea de Trasirexe, na parroquia de San Pedro de San Romao, no actual termo municipal de Santiso (A Coruña), recibindo o sacramento do Bautismo o día 20 de outubro do ano 1605, na igrexa parroquial correspondente, é dicir na de San Román.

Despois de desenvolver diversos cargos no eido eclesiástico, algúns deles moi relevantes: Reitor do Colexio Fonseca ou de Santiago Alfeo, de Santiago de Compostela; Visitador da Diocese de Zamora; Maxistral da Catedral de Astorga; Reitor do Colexio da Santa Cruz de Valladolid; Visitador da Diocese Compostelá; Capelán Maior do Convento da Encarnación de Madrid; Maxistral e coengo lectoral en Toledo; Capelán do Colexio da Nosa Señora dos Remedios de Toledo; fundador da Capela do Santo Cristo do Convento de Sancti Spiritus de Melide (no ano 1651); Arcebispo de México aupado polo rei Felipe IV, quen o propón para titular da Mitra Primada de Nueva España, cando don Mateo contaba con 49 anos de idade; Bispo de León; Capelán e Conselleiro de Felipe IV; Bispo de Cartaxena-Murcia; fundador da Obra Pía de San Antonio de Melide; entre outros cargos.

Recolle Armando Cotarelo Valledor no “Terra de Melide” (Seminario de Estudios Galegos, 1933), no capítulo no que se fai lembranza biográfica de Don Mateo, o seguinte relato que vemos nas páxinas 629-630, que literalmente di así:

“A fins do ano 70 camiñou Don Mateo a Galicia i-en Melide permanecía nos comezos de 1671, acupado na arelada fundación da Obra Pía; mais no mesmo ano regresou á súa diócesis.

Eiquí o agardaba un estrano e misterioso acaescemento que, con tere todo o xorne de unha superchería, din que lle ennoiteceu a vida.

“En 1671, a 19 de octubre, sucedió en esta ciudad de Murcia aquel memorable prodigio de la Torre de las Lavanderas, camino de Churra, en que a las oraciones salía una mano cercada de llamas, y por una ventana llamaba a todos los que pasaban por dicho camino. Lo que sabido por el Señor Obispo determinó juntar todas las comunidades y hacer una procesión a dicho sitio, y pasaban uno a uno y le preguntaban a la mano si era a él, hasta que pasó el prior de Santo Domingo y dijo que a él era. Se confesó primero y le pusieron muchas reliquias, se determinó a entrar y estubo mas de media hora dentro, salió pidiendo tintero y papel, volvió a entrar y estubo otra media hora. No se supo lo que trataron, pero entró mozo y salió cano. Se llamaba el prior FR. Juan Blázquez. Los religiosos de dicho convento no supieron o no pudieron saber nunca nada, solo observaron después que dicho prior tenía mucho cuidado con las lámparas del Santísimo y bajaba todas las noches a media noche, y le veían atizar la lámpara y decir a la llama en voz baja palabras que no comprendieron.”

Continúa referindo Cotarelo Valledor que “tal foi o soado caso da Mano Negra, según o refire o coetán noticiero de Rocamora, anque sin máis datos sexa dificultoso pescudar o ouxeto desta comedia, algún tivo sin dúbeda. Semellante episódeo, atraínte pol-o seu misteiro, foi pesquerido en van do Arcebispo Bispo que redautou sobre del un proceso gardado nos arquivos segredos do obispado. Din que Don Mateo non tivo xa máis sosego e que verosimilmente lle adiantou a morte [...] Don Mateo Segade Bugueiro falesceu, cuasi de repente, no seu pazo episcopal de Murcia na amanecida do 28 de agosto de 1672, contando 66 anos, dez meses e oito días, e cando se cumprían 8 aniversarios da súa entrada en Murcia-Cartaxena”.

Este episodio, do que aínda se garda a memoria na cidade de Murcia, aparece recollido en numerosas fontes bibliográficas, que refiren o acontecemento en diferente grao de énfase e dramatismo, pero que todas elas teñen unha base común, análoga á recollido por Armando Cotarelo Valledor no Terra de Melide, quen bota man de diversas fontes bibliográficas, como “España Mariana” de Fuentes Ponte; do relato titulado “El secreto de la mano” da autoría de Don Julio López Maymón, Deán de Cartaxena en Murcia, publicando o relato na revista “El Consultor de la Familia” con data do 1 de setembro de 1923.

 Este relato, como xa se apuntou, está ambientado nunha casona situada nas aforas da cidade de Murcia, na localidade de Churra en plena horta murciana. O inmoble era coñecido como a Torre das Lavandeiras por ser o lugar onde se atopaban aceas de auga que eran aproveitadas para lavar as telas e roupas. Nese ano en cuestión, 1671, comezaron a escoitarse aterradores lamentos e percibirse olores estraños, pero o que máis medo causou foi a aparición dunha man negra en estado de corrupción ou putrefacción e envolta en lume que chamaba polos presentes e que saía por unha das xanelas do caserón. O caso foi comunicado ás autoridades civís da cidade murciana, quen delegou o asunto na autoridade episcopal e concretamente para o arbitrio do prelado da diocese, Don Mateo de Segade Bugueiro, quen nun principio non lle prestou a debida atención. Como o asunto ía expandíndose de xeito exponencial, non remitindo senón agrandándose cada vez máis, o bispo envía a unha comisión para corroborar os feitos paranormais, que lle son confirmados.

Como o fenómeno non remite o prelado acorda organizar unha comitiva, conformada por un total de 10 relixiosos, encabezada por el mesmo, acompañado polo Deán Presidente do Cabido Catedralicio e polos priores dos distintos conventos existentes en Murcia por aquel entón (Franciscanos do Convento de San Diego, Carmelitas de Santa Teresa, Monxes Xerónimos de La Ñora, Franciscanos do Convento de Santa Catalina del Monte e os frades predicadores dominicos, seguidos polos cabidos parroquiais e catedralicios). Así pois, na xornada do 19 de outubro de 1671, provistos de todo tipo de obxectos litúrxicos (portando unha cruz alzada e ciriais) e de reliquias de santos e das Sagradas Formas van en procesión ata Churra, e ó chegar á Torre das Lavandeiras o bispo manda ir desfilando un a un por diante da man negra, quen non deixa de manifestarse ante a presenza dos relixiosos. Ante o paso de cada un deles a man amosa sinais de rexeitamento ata o paso do prior do Convento dos dominicos, o mencionado Juan Blázquez, quen casualmente era o máis novo de todos eles. Tras ser convocado pola man o citado prior da orde dos predicadores,  o prelado e os sacerdotes presentes acordan que Blázquez accedida ó interior do inmoble, para coñecer cales eran as demandas da misteriosa man. Despois de ser bendecido polos presentes, e portando unha reliquia do Lignum Crucis, entra na casa grande e permanece nel por espazo dunha hora, saíndo, para sorpresa de todos, completamente avellentado e convertido nun ancián (cheo de enrugas e co cabelo branco). Unha vez interpelado polos presentes rexeita dar explicacións do acontecido no interior do inmoble, posto que fixera o xuramento de non revelar nunca o que alí viu e aconteceu, xa que era condición indispensable para que remitiran por completo os fenómenos paranormais (así deixaron de facerse evidentes os ruídos, lamentos, cheiros pestilentes a carne putrefacta e a xofre, e a presenza da intimidante man negra).

O asunto pasou factura a varios dos presentes, ó bispo Segade Bugueiro foille mirrando a vida, falecendo tan so un ano despois e o prior Juan Blázquez nunca recuperou a xuventude que tiña antes de entrar na Torre das Lavandeiras, chegando a obsesionarse nos anos que lle quedaron de vida en alumar ó Santísimo pola media noite, procurando que para tal efecto nunca faltara o aceite nas lámpadas do templo, probablemente do da Orde da que era prior conventual.

O ilustre prelado melidao falece de xeito repentino no Pazo episcopal murciano no amencer do 28 de agosto de 1972, ós 72 anos de idade, e despois de cumprirse 8 anos como bispo de Cartaxena-Murcia, sendo soterrado no panteón da Capela da Purísima no Trascoro da Catedral de Murcia. Refire o seu biógrafo que foi Don Mateo un home “medianamente outo, algo fraque, osudo, de cor macia, e comol-os cregos do tempo, gastaba bigote e perilla; era de xenio grave e silandeiro e gozou mala saúde”. Tamén conta que foi un home moi piadoso e dadivoso, pero non por vaidade xa que entregaba esmolas sen ostentación pública. Os seus coetáneos refíreno como home moi virtuoso, piadoso e esmoleiro e moi concienciado coa problemática social das dioceses nas que exerceu o seu ministerio episcopal, de feito como refire Cotarelo Valledor, no inverno do ano 1672 houbo unha gran enchente e rebordamento do Segura, polo que o prelado altamente concienciado da problemática que acompañaba a catástrofe natural “dobló las limosnas, asistió con gran celo a los reparos de la ciudad y sus murallas, y a la reedificación del Arenal, por donde abrió brecha el río Sangonera con el de Segura y destruyeron la ciudad, entrando en ella por partes, tres estados de agua”.

En internet son moi numerosas as entradas sobre este fenómeno da man negra da Torre das Lavandeiras. O denominador común é sempre o mesmo, a pesar de que presentan distinto grao de dramatismo, énfase ou esaxeración, polo que aquí máis ou menos relatamos o asunto da maneira máis concordante, e tamén en consonancia coas referencias recollidas por Armando Cotarelo Valledor no Terra de Melide (páx. 629 e 630), que tamén a recolle Xosé Manuel Broz Rei no libro “A vila de Melide” (páx. 313), que compara a lenda da man negra co episodio do Escribán da Casa de Atá de Toques, aínda que os tintes son diferentes posto que no caso da Casa de Atá o que se aparece é un espectro dun escribán propietario da casa que se presenta amortallado cun hábito relixioso polos camiños da fraga da Capela, tratándose dunha figura máis ou menos recorrente no folclore galego relacionado cun “ruín” e coa práctica de “rachar o hábito”. No caso da Torre das Lavandeiras da localidade de Churra (Murcia), o fenómeno conta con matices diferentes asociados a fenómenos paranormais que se consideraron naquel momento como fenómenos demoníacos e de maldición.

BIBLIOGRAFÍA:

-Broz Rei, Xosé Manuel: “A vila de Melide”. Ano 2016.

-Cotarelo Valledor, Armando: “Lembranza biográfica de D.Mateo Segade Bugueiro”, capítulo do “Terra de Melide”, Seminario de Estudos Galegos, 1933.

-Numerosas entradas en Internet, da prensa dixital e de varias webs e blogs.

 Artigo realizado por Xurxo Broz Rodríguez e Cristina Vázquez Neira (Museo da Terra de Melide).

LENDA DO MES DE XUÑO DE 2022

“O Pozo Negro e o Castro de Paradela”

Hoxe amosamos unha lenda recollida polo prehistoriador Florentino López Cuevillas, que aparece redactada no “Terra de Melide” (Seminario de Estudos Galegos, 1933), na páxina 70.

O intelectual refire, de xeito literal, como nas inmediacións do castro de Paradela (Toques), na aba que se proxecta cara o curso do rego de Montelén, existe un pozo no río que se coñece como “O Pozo Negro” e no que: “Pol-o norte e ô pe do monte onde se asenta a acrópole pasa un regato que se chama o río Tras do Castro. N-il e n-un puzo que se coñece pol-o Puzo negro, era onde os mouros que habitaban no castro levaban á beber ós seus cabalos”.

Unha lenda análoga atopámola no termo municipal de Santiso, na parroquia de Mourazos, xa que na aldea de San Xurxo onde hai unha capela dedicada ó santo e cabaleiro matadragóns , e no que outrora se erguía un Castelo, existe ó carón da igrexa uns afloramentos de rocha moi visibles, en cuxa parte superior hai unhas pías naturais, das que conta a tradición que eran os bebedoiros dos cabalos dos mouros que edificaran o castelo.

 O Pozo Negro, é unha das pozas naturais existentes ó remate do rego Pequeno de Montelén, curso fluvial tributario do río Furelos, que desauga nel por dúas ramificacións (unha a pouca distancia augas abaixo da Ponte das Barxas, e outra á altura da Ponte de Paradela). O rego pequeno fórmase a partir da confluencia de varios regos que orixinan na aba occidental da Serra do Careón, nas proximidades da Pena Armada.

Trátase dun curso fluvial moi accidentado, xa que discorre por zonas de monte, de relevo moi abrupto e con grandes afloramentos de rocha dura que ocasionaron a formación de meandros, cascadas e pozas na caída das mesmas. Pódese considerar un "rego de montaña" que se ve obrigado a salvar fortes desniveis, dificultados por unha xeoloxía de características impeditivas, que orixina a formación de accidentes naturais pola necesidade de evacuar augas, que son moi abundantes de maneira estacional.

Augas abaixo do Pozo Negro atópase o pozo dos Castiñeiros situado moi preto da antiga planta eléctrica que subministraba de corrente á aldea de Paradela. Trátase dunha das derradeiras pozas naturais existentes antes de verter as augas no Furelos, pola súa marxe esquerda.

Do Pozo Negro non se coñece a súa profundidade, que os veciños das aldeas da contorna narran que non é pouca. É unha poza na que debido ás augas escuras e á súa fondura non se lle da visto o seu leito.

O pozo sitúase nunha paraxe de bosque autóctono de ribeira, e bordeado de ameneiros, aínda a pesar que se lle chama dos castiñeiros. Augas arriba do mesmo existe nunha zona moito máis abrupta e pechada pola maleza, outro pozo de meirandes dimensións, bastante máis fondo e de augas escuras denominado, non en van, o Pozo Negro, xa que as augas e a fondura impiden ver o seu leito. Pola contra o dos Castiñeiros conta con augas transparentes, cristalinas e quedas, semellando un espello na súa superficie. 

LENDA DO MES DE MAIO DE 2022

“Contos, ditos e crenzas: o lagarto arnal”

Seguindo a temática iniciada no mes de setembro de 2021 na que abordamos o tema das crenzas populares sobre determinados animais, hoxe imos falar do lagarto arnal e da imaxe que del se tiña (e moitos seguen a ter).

Curiosamente segundo as ideas populares a esta sorte de animais considerados velenosos, perigosos e mesmo causantes de grandes males, atribúeselles unha intelixencia case comparable á do ser humano, pois segundo as descricións que se fan das súas arteiras maneiras de facer mal, son conscientes e capaces de deducir e maquinar os estragos segundo lles conveña.

Trátase o lagarto arnal dun réptil endémico de Europa que tamén podemos atopar en Galicia. Pode alcanzar un gran tamaño e os machos posúen un enorme sentido territorial adoitando defender o seu territorio mediante liortas agresivas cos seus contrincantes, mesmo tamén nas épocas de apareamento. Quizais desta faceta veña o temor a este animal, grande e de cor verde que semella perigoso. Pero a maioría das veces, estes medos infundados contra os animais veñen de supersticións, falsas ideas, descoñecemento e temor ó descoñecido, sen entender que as máis das veces, axudan a conter pragas ou mesmo a manter unha orde equilibrada na natureza. Ó lagarto arnal atribúeselle unha forza desmesurada en comparación do seu tamaño con respecto a unha persoa, aínda que poida alcanzar os 30-60 cm de longo.

Compre dicir que na parroquia de Santa María dos Ánxeles (Melide) existe unha fonte de manancial de carácter tradicional que brota na superficie do terreo. É chamada Fonte do Arnao ou do Arnau o que leva directamente a este tipo de réptil aínda que como se pode ler na páxina web abeancos.gal: “Non se coñece se esta fonte tradicional ten asociado algún folclore específico vinculado a esta clase de reptís, tampouco se lle coñece ningún outro tipo de imaxinario relacionado con esta fonte. Os veciños refírense a esta fonte baixo dúas variables: Fonte do Arnao ou Fonte do Arnau. O que si comentan os veciños dos Ánxeles desta fonte é “que as augas son moi ricas, e que a xente adoita a ir por ela con regularidade, posto que é moi fresquiña no verán e morna nos meses de inverno”.

Con respecto ó propio réptil e a súa vinculación co folclore, xa falou Antón de Ulloa no “Terra de Melide” nos seguintes termos, segundo recolleron Vicente Risco e Amador Rodríguez: “Coma da donicela, do lagarto arnal din tamén que se morde, non solta a un namentras non toquen a un tempo sete campás e orneen sete burros”, ou sexa practicamente imposible.

Contra o lagarto arnal din:

Lagarto arnau,

comíchell´as papas

a teu irmau.

Pero tamén conservamos as historias narradas por Nilo Cea nas verbas do seu personaxe o Mariano, que tamén ten palabras para describir as artes enganosas e perxudiciais do lagarto, e así nolo narra: “ Quen ten moita malicia tamén, é o lagarto, o arnao. Ese é amigo do home, agora que ás mulleres, non as pode ver diante de si, failles os feitos do demo. Veredes de que maneira.

Se ve que un home está descansando, ou botando un sono nun roleiro, o lagarto non teñades medo que vaia a espertalo: estarrícase ao pe del e se por un casual atina a pasar por onda eles unha cobra ou unha víbora, vai o lagarto e avisa ó home pra que se defenda, mais se a que durme é unha muller, o lagarto, amodiño amodiño, sen facer ruxir unha folla, métese por debaixo da roupa, sen rebulir, e ao que chega onde el quere, da en facerlle as cóchegas co rabo entremedio e medio das pernas. Deste xeito, mételle un medo de todos os demos do inferno, e despois ríspase coma un raio. A min, tenme mérito por ser tan pillo”.

Nas imaxes podemos ver un debuxo do "Terra de Melide" (de Vicente Risco), onde vemos un lagarto (¿ou píntega?) representado na basa do magnífico cruceiro de Novela (Santiso); a Fonte do Arnao, ou do Arnau, na parroquia de Santa María dos Ánxeles (Melide); e unha figura dun lagarto en madeira elaborada por José Romero e que podemos ver na sección da escola do Museo da Terra de Melide (Sala 6, 3º andar).

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2021

“Contos, ditos e crenzas: Ciencia popular: sortes e resortes”

Nestas datas de final do ano axuntamos unha tradición que se debe levar a cabo no de mes de xaneiro e que serve para coñecer o tempo que nos agarda para o vindeiro ano. Son as coñecidas como sortes e resortes (noutros lugares chamadas cabañuelas e que se pronostican no mes de agosto), e que ata non fai moito tempo servían para predecir ou "coñecer" o tempo que ía facer o resto do ano axudando na semente, na colleita e nas tarefas agrícolas e gandeiras. Soían ser os labregos ou as xentes de campo quen mellor coñecían este método de predicción meteorolóxica, xa que a experiencia sempre axudaba a entender os fenómenos naturais a falla dunha explicación científica (toda explicación científica ven dun coñecemento natural). No Terra de Melide, Vicente Risco gran coñecedor do folclore galego e Amador Rodríguez, sacerdote e veciño de Melide, nos deixaron documentado este ancestral método que nas súas verbas amosamos a continuación:

"O máis empregado pra saberen o tempo que vai facer polo ano adiante é botar as sortes e as resortes de Ano Novo ou do Xaneiro. Os doce primeiros días do mes de Xaneiro, corresponden cos doce meses do ano: asina o 1º á xaneiro, 0 2º a febreiro, o 3º a marzal, etc, e asegún cadren de vir ises días, así han de vir os meses correspondentes. Así un supoñer, se o día 5 de xaneiro fora bretemoso, dise que virá maio pardo, e asina polo xeito. Isto é o que se chama sortes.

As resortes son os doce días seguintes do mes de Xaneiro, a saber, do 13 ó 24, que fan corresponder igualmente cos doce meses do ano: o 13 con Xaneiro, o 14 con Febreiro, o 15 con Marzal, etc., e as observacións feitas neles, confirman ou desdín coas dos doce primeiros, sendo de observar que merecen máis fe as resortes que non as sortes".

Pois habemos estar atentos e comprobar como a sabiduría popular ten moito que dicir.

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2021

“Contos, ditos e crenzas: a Donicela”

Hoxe imos falar deste mamífero que ten moi mala sona polo seu carácter de cazador feroz, ata o punto de atribuírselle calidades que non son propias da súa especie como o de ter trabaduras velenosas. Dentro da crenza popular as donicelas causan numerosos estragos debido o seu carácter indomable e á ponzoña que inoculan ás súas presas. Quizais o temor á donicela, ó igual que ó zorro ven do seu carácter de voraces depredadores que poden acabar coas galiñas e pitos da casa sen deixar un.

No Terra de Melide recollen así a crenza neste mamífero segundo verbas de Antón de Ulloa:

"Da donicela din que agarra a un cos dentes e non o solta mentres non orneen sete burros e toquen sete campás de sete igrexas". Podemos dicir que a súa trabadura era intensa xa que conseguir esa carambola é imposible.

Nilo Cea, a través dos "Contos do Mariano", tamén fala do medo que se lle tiña e do poder que se lle atribuía no seguinte conto:

"Despois da píntega e máis o alacrán, é o animal máis pezoñento que se coñece entre nós. E no seu tanto o máis fero tamén. Ten os ollos pequenos e hirtos coma a punta dunha navalla. O corpo é longo e delgadeiro. As patas son curtas, e a se mover e as mansa o camiñar, vai bimbeándose coma unha cobra. E por iso, por ser tan salerosa, chámanlle tamén denoriña que quere dicir garbosa. A cabeciña endexamais a ten queda e ve todo canto pasa derredor dela, que lle poida interesar, e non se lle rispa nada de canto ve.

Sendo eu rapaz, nunha tarde que fun ós niños, vin lear á donicela cunha cobra. Bueno... todos saben que a donicela ten penzoña e a cobra tamén, máis o quen non saben todos é que cada un destes dous bichos está afeito ao seu veneno propio e que a cada un deles, a súa malicia non lle fai miga de mal. Pro que se lla inxeitan no corpo a outro animal, anque tamén sea pezoñento, a cousa varea por completo, pois no auto mesmo de se xuntar as dúas pezoñas de diferente clase e mesturarse co sangue, daquela o bicho trabado da en estarricar a pata e remata por morrer de contado.

A lea da donicela e máis da cobra durou dende a media tarde hastra a postura do sol. A cobra poñíase direita e tesa coma unha vara de gardar a facenda, e asubiaba e botaba unha cuarta de ferrete fora pra llo espetar na gorxa á donicela; pro a donicela xogáballe sempre a voltas, o mesmo que en xogo o pau nunha quimeria, e chantáballe o chavellos na xugueira do pescozo. Logo fuxía coma unha centella e poñíase a roer, con moita presa, nas follas dun xaramago, que medrada ao pe dun valado, pouco desviado do sitio da loita. Feito isto cuspía con moito noxo, pegaba un brinco, achegábase á cobra novamente, volvía a espetarlle os dentes no pescozo, e volta outra vez a fuxir, coma unha chispa de cara ó xaramago, pra lle roer nas follas. Fixo isto, polo menos nunhas corenta veces, por vencer, venceu a donicela. Porque ao remate, a cobra acabou por escoarse do sangue, e morreu.

Eu, non sabía que cavilar daquelo, hastra que me veu quitar de dúbidas un coello pequeno que atinou a chegar por alí a brinquiños curtos.

O coello, por enredar un pouco, púxose a triscar cos dentes nas follas do xaramago, e nun abrir e cerrar de ollos, deu en opar, en opar, en opar e en levedar da mesma maneira que medra a masa do pan co fermento que lle botan e finou por se poñer coma un odre. Non tardou o tempo que leva rezar un credo en facer pof, pof, pof!. Esborou coma unha bomba de tres estalos.

Destonzas ao que vin tal, foi cando me decatei de que aquel modo que tiña a donicela de roes e petiscar nas follas do xaramago era nin máis nin menos que pra se desempezoñar da pezoña da cobra que acababa de matar.”

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2021

“Contos, ditos e crenzas: o Lobo”

Este mes de outubro imos falar do lobo. Pode ser un tema case infinito a cantidade de lendas, contos, mitos, relatos, atribucións máxicas e sobrenaturais, que se lle deron ou dan a este magnífico animal. Poderíamos dicir que a súa figura vai unida á do ser humano dende os inicios de ambos, xa que dos seus encontros e coñecemento mutuo naceu a amizade que existe hoxe entre cans e humanos. Tanto é así que algún dos medos máis arraigados das persoas teñen que ver con este animal e coa mestura de ambas especias a través dunha trabadura ou dun encantamento e que converten a homes en lobos e viceversa: o lobishome. Pero tamén se contan historias de amizade absoluta e de como os lobos amamantaron nenos e os criaron como no caso de Rómulo e Remo, mito fundacional dunha das meirandes civilizacións de todos os tempos, no Libro da Selva de Rudyard Kipling, ou mesmo historias reais acontecidas neste pasado século XX. Trátase polo tanto dun dos animais máis próximos a nós e que nos acompaña dende a noite dos tempos, e que aínda así non somos quen de tratalo co seu debido respecto.

Dentro do aspecto mitolóxico ou propio das crenzas ancestrais e populares, atribúenselle ó lobo diferentes propiedades ou calidades que realiza mediante o seu poder sobrenatural, obviamente estas características non comprobadas empiricamente, se lle atribúen debido ao medo atávico que provoca, e que lle confire un poder sobre os homes. Así no “Terra de Melide”, Antón de Ulloa conta do lobo o seguinte: “Noutro tempo había moitos lobos, e aínda hoxe queda algún que outro no Bocelo. A crenza máis importante referente ó lobo, é a da virtude que ten de tirar a fala ós homes que atopa en despoboado. De noite, de neno, viña da escola; tiña uns doce anos, xoves, ía a unha estivadiña e a irmán foille levar a merenda. As vacas estaban sobre un valo, na zarra. Ó chegar ó portelo, chamaron ás vacas, e viráronse para atrás, agardando, e o pasar a esquina, as vacas desbócanse e o pasar eles, o lobo berrou, e veu un cheirume que por pouco o deixa tonto. E chegou á casa sen fala. [...] Tamén se di que o lobo quere morrer sempre coa boca chea, sexa de herba, sexa de carne, sexa do que sexa. Ou sexa, que o lobo nunca está farto”.

Tamén Nilo Cea, a través do seu personaxe Mariano, fálanos do lobo nalgúns dos seus contos, atribuíndolle unha intelixencia case humana, e ofrécenos diferentes remedios e trucos para librarnos del. Así mesmo nos relata as capacidades que ten o lobo para someter á xente e mesmo a inmensa forza que parece posuír, a pesar de que os lobos ibéricos non teñen unha grande envergadura. O certo é que se mitifica o poder deste animal. Entre outros “o Mariano” di o seguinte: “ O lobo come terra tres días, tres días auga, tres días aire e tres días carne. As bestas véntano a máis dunha légoa de lonxe e foxen del, coma do demo. Ao lume tenlle moito medo, e por iso é unha gran cousa levar un fachuco de pallas na man e acendelo no auto de atoparse con el. Pero hai que ter tino de levalo ben ergueito, porque ao velo, e por lle ter tanto temor, da en petar co rabo nas pozas do camiño por ver se pode apagar o fachuco coa auga que esbardalla. Ser é listo coma unha centella.

Tamén é boa cousa acender mistos, tocar a gaita e botar foguetes. Enfuarlle a luz dun foco eléctrico diante dos ollos, faino fuxir coma unha lebre. [...] Hai homes, e non dos máis cobardes, que ó ver ó lobo mírraselles o corazón coma un figo paso, arrepíanselle os cabelos, bárreselles a fala e perden o coñecemento. A quen tal lle aconteza, xa lle poden rezar pola alma.

Nas poutas de diante ten tanta forza, que se llas bota a unha egua, por grande que sexa, poño por caso, da primeira embestida xa lle arrinca unha pata de atrás con cadril e todo. E cústalle tanto traballo facelo coma a min arrincar unha palla dun palleiro. [...] Non hai mellor cousa neste mundo, para curar a reuma, que levar unhas boas fregas con unto de lobo, e canto máis vello sexa o unto, máis curativo é.  [...] Das tripas fanse cordas para guitarras, das mellores, Tamén se fan das tripas das cabras e dos cordeiros, pero se por un caso, eu teño na miña guitarra unha corda feita de tripa dun cordeiro, e me cadra de poñer ó pe dela outra corda da tripa dun lobo, a de cordeiro, ao ventar a outra pilla medo, e sen saber como nin como non, da en estarricarse, en se engruñar, en retorcerse, e remata por crebar”.

Seguiremos a falar do lobo, pois trátase dun animal magnífico e que forma parte do imaxinario colectivo e das lendas, contos e tradicións máis ancestrais.

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2021

“Contos, ditos e crenzas: a serpe”

Comezamos hoxe a falar, nesta sección de lenda do mes, dun tema que mestura o lendario co real, o imaxinario coa natureza, as crenzas populares co coñecemento do mundo. Dende tempo inmemorial a observación da natureza e o seu estudo foron determinantes para coñecer e comprender o que nos rodea. Moitas das menciñas e dos remedios proveñen do estudo e utilización das plantas e do resultado de observar e probar. Pero ó mesmo tempo tamén se desenvolveron outro tipo de crenzas asociadas a calidades negativas atribuídas sobre todo os animais, moitas veces por descoñecemento, outras simplemente pola propia crenza que proviña do medo e da ignorancia, ou da superstición que ironicamente se mesturaba coa relixión oficial.

Todos estes saberes propios da tradición oral e da cultura inmaterial dos pobos, son fundamentais hoxe en día, para o estudo das tradicións, das costumes e acerbo cultural dos diferentes pobos. Nós non somos alleos a isto, e xa no Terra de Melide (1933), se recolleron e recompilaron moitos destes saberes ancestrais, que falan das virtudes de diferentes santos, das propiedades dos elementos naturais, de remedios obtidos mediante prácticas máis escuras (meigas, bruxas, esconxuradores), e respecto ó tema do que imos comezar a tratar, de como tratar e sandar os animais da casa, de como enfrontarse ós animais salvaxes (lobos), e incluso do tratamento que se lles da moitos deles, considerados alimañas e dos que existen un sinfín de historias, cada cal máis estraña. Un dos mellores informantes que tiveron Vicente Risco e Amador Rodríguez á hora de recompilar todas estas crenzas para a publicación do capítulo “Folclore de Melide” na tan renomeada publicación do Seminario de Estudios Galegos, foi Antón de Ulloa, un personaxe, sabio, curioso, un dos máis célebres menciñeiros e sobrado dunha intelixencia sen par, que o facía ser un dos mellores contahistorias que existiron na nosa comarca (ver lembrando a do mes de xullo de 2018, ou “Lembranzas de Melide” no blog do Museo). Grazas á súa aportación podemos coñecer hoxe en día, as crenzas, ditos e costumes populares da nosa comarca a principios do século XX. Tamén imos incorporar os contos e costumes que nos deixou escrito Nilo Cea, a través do seu extravagante persoeiro, inventado para narrar as historias a través dos “Contos do Mariano”, moi similar en discurso a Antón de Ulloa.

Con destes dous persoeiros: Antón de Ulloa e Nilo Cea a través da súa creación, Mariano, imos ir desgranando e contando aspectos sobre as crenzas que se tiñas dos diferentes animais.

Hoxe comezamos polas serpes e cobras:

No Terra de Melide din o seguinte: “É corrente a creenza na eisitenza de serpes que teñen aas e voan pol-o ar. Hai persoa qu´aseguran telas visto.

O Antón de Ulloa, viunas. Unha vez viu unha morta “con aliñas”. As áas eran “de cadros verdes e marelos, de coiro, tan ben feitos, que ningún escultor os fai millor”. Outra, matouna un criado c´un anciño, sendo o Ulloa rapaz.

Outra vez, o Ulloa viu outra voando. Pirmeiro pensou qu´era unha ave, pois iba voando pol-o ar, ata que lle viu a “cola” colgando.

Hai un ano, viron unha en Abeancos, na Pena da Vela.

Din que as serpes con áas, van ó río, e despois ó mar. Esta é a crenza galega máis xeral.”

Tamén se di que para a “Mordedela dunha cobra: hai que abrir un pito vivo e apricalo á ferida atado c´un pano”.

Nos contos do Mariano, Nilo Cea, relata así ás crenzas que se tiñan sobre as cobras: “coas cobras hai que ter moito, pro que moito tino: poi como debecen polo leite fresco das vacas, cando ventan unha parida de pouco, métense na corte, enrólanse nas patas da vaca, coma unha faba derredor das camas do millo enriba, e zugan o leite do ubre, hastra poñerse coma botas. Na miña casa, cando eu era aínda un cascotiño dus rapás, había nunha vaca leiteira, por que si! Que daba o leite todo o tempo anque non lle botaran mamar o becerro. Pois de súpeto, sen saber porque nin porque non, polas mamas, cando “mi madre” que Dios goce! Iba coa canada na man, pra muxila coma sempre ¡cousa rara! Non baixaba nin pinga.

E ademais non tiña que baixar, pois mencía co cocho mirrado coma unha pelica valeria. E... ¿de que era? Dunha zorra dunha cobra que mamaba nela todas as noites.

Tamén saben enfuarse con moita suavidade antre as sabas do leito, e poñerse a mamar nas mulleres que están criando. E pra que o neno non chore mentres tanto, métenlle a punta do rabo na boca, pra que o rapás se entreteña turrando do teto seco, desta maneira a nai non esperta, e a cobra vai facendo a súa sen que ninguén maxine o que pasa, pro o rapás vai a menos...”.

Na imaxe amosamos a representación dunha cobra enrolada na basa do cruceiro da parroquia de Santa Comba (Agolada) onde se ve con claridade a serpe. Na Terra de Melide temos exemplos, non tan gráficos coma este, pero nas basas de moitos cruceiros, aparecen representacións de serpes xunto con outros motivos vinculados á paixón coma cravos, escaleiras, caveiras, martelos, tenaces e píntegas entre outros, como podemos ver nos cruceiros de: Baltar, Os Ánxeles, Campos, Gondollín, Vitiriz, Xubial (Concello de Melide) Ordes, (Concello de Toques) e Novela e Visantoña (Concello de Santiso). En todos podemos ver píntegas e lagartos, animais dos que falaremos en sucesivas entradas.

LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2021

"Lendario do Castro de Pedrouzos"

Case todos os castros teñen lendas. A maioría deles relacionadas con vigas e trabes de ouro, prata e alquitrán, ou con galiñas que poñen ovos de ouro, ou con encantos que piden favores pouco factibles.

Neste caso o Castro de Pedrouzos (na parroquia do mesmo nome do concello de Melide) posúe unha grande riqueza folclórica, resumida a continuación e extraída do sempre necesario "Terra de Melide".

Neste Castro de Pedrouzos tamén existen minas de ouro e alquitrán, mais o problema é dar coa axeitada xa que no caso contrario estouparía todo e perderíase ese tesouro arelado.

Este rico lendario fálanos de encantos que ofrecen unturas que fan ver o oculto, como mostra de que o imaxinario é, (practicamente) real na tradición oral galega. Mistura de mitos, ritos e realidade.

Tamén preto do Castro atópase a "Pena do Congro", que igualmente oculta un encanto que ofrece tesouros por atopar e que coma sempre, é necesario ser máis listo que o propio encantamento para poder dar coa solución (aínda que na maioría das veces soe saír mal). Nesta ocasión, na Pena do Congro, cansos de non atopar o tesouro que ofrecían optaron por unha solución un tanto ruda e deron co tesouro. Ou eso contan no "Terra de Melide".

Deste castro melidao (Melide, A Coruña) situado na aba sur da Serra do Bocelo, a unha altitude destacada (en torno ós 620 metros) encravado nun interfluvio entre os regos Albariño e Pedrouzos, recóllense diversos contos no “Terra de Melide”, do Seminario de Estudios Galegos de 1933.

Florentino L. Cuevillas narra o seguinte:

“Din que no Castro de Pedrouzos hai tres minas ou vigas; unha de ouro, outra de prata e outra de alquitrán. Como non se sabe cal é esta e tocarlle non se pode, pois todo canto hai no arredor queimaríase, non se anda en busca das outras dúas”.

“Neste castro había tamén un señor encantado, e dunha vez pasou por alí unha muller que daba peito. O encanto a quen ninguén vía, chamouna para que dera de mamar a un neniño que el tiña e levouna por unha mina moi longa ata unha casa bonitísima. Despois que lle deu de mamar trouxo o señor unha untura e mandoulle á muller que metera nela os dedos e logo que lle untara os ollos ó neno. Fíxoo así, mais ela case sen se dar conta pasou os dedos por un ollo seu e dende entón vía por el coma os encantos.

O outro día era 27 e foi a muller á feira das Cruces de Sobrado e polo ollo que untara viu ó señor do Castro que ninguén máis vía. En vez de calar e de non facer caso, chamouno aínda que el non lle falaba.

... Outro día a muller foi ó Castro e díxolle o señor: ¿Con que ollo me viches na feira? E ela mostroulle con cal fora e tiroullo naquel intre”.

“Tamén din que saía unha señora a estender ó sol trigo e outros graos”.

“Un vello atopou na croa do castro tixolas, picarañas e outras marranadas que alí deixaron os negros”. (segundo informacións de Xosé Mato, de Pedrouzos, transmitidas ós membros do Seminario de Estudios Galegos). Tamén nese senso reflexiona Cuevillas que “cecáis debemos entender tamén coma mouros ós negros do Castro de Pedrouzos. Sabido é o equívoco das verbas negro e mouro da nosa lingua, o cal fixo sospeitar a Murguía que os mouros castrexos eran chamados mouros por seren concibidos pola xente coma negros”, e tamén diserta Cuevillas que Manuel Murguía debía estar errado xa que “non cremos que se poida soster hoxe o pensar do noso grande historiador, que tiña ós mouros da lenda coma primitivos deuses ou xenios.”

Reflexionando Cuevillas sobre a virtude da clarividencia considera que “o neniño do Castro de Pedrouzos á quen vai dar de mamar unha muller, úntanlle os ollos cunha untura para que vexa coma os encantos, para que vexa o invisible, as cousas ocultas. Esa untura dálle a clarividencia, como o unto das bruxas dálles o poder de desprazamento, de viaxar voando polo ar”. Así mesmo fai ver Florentino Cuevillas que “tamén no Castro de Pedrouzos, é castigada a imprudencia da muller que revela ó señor do Castro o don que posúe. Mais eiquí hai outra observación que facer: o coidado dos seres encantados en manter oculto o seu mundo, en mantelo invisible para os mortais.”

No capítulo “Folklore de Melide”, Vicente Risco e Amador Rodríguez tamén relatan outro episodio acontecido nun lugar próximo ó Castro de Pedrouzos, en concreto na “Pena do Congro”.

“Á caída do coto do Pilar, no Bocelo, hai unha pena cabaleira que chaman a do Congro. Contan que sobor dela houbo unha figura dun home que apuntaba cunha carabina cara un lugar indeterminado. Tiña ademais un letreiro que dicía:

“Onde apunta o mouro, alí está o tesouro”.

"Todos eran a mirar cal sería o lugar afortunado, mais ninguén podía dar con el. Máis unha vez un home de Pedrouzos, canso xa de trabucamentos e fracasos arreoulle á figura dous paus tan fortes que a estrangallou; máis en troques daquel feito, atopou no medio dela o tesouro tan arelado". – (Relatado por Andrés Sánchez de Pedrouzos).

Podedes ler estas historias e moitas máis no seguinte enlace á web Galicia encantada:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=12&id=2807

LENDA DO MES DE XULLO DE 2021

"A Pena Moura da Moruxosa"

Amosamos hoxe este elemento que recompila en si mesmo a tradición, contos, lendas, natureza, paisaxe, pasado,... e que conxuga con todos eles a esencia antropolóxica e cutural do pobo e das xentes. Vemos nela, como un elemento natural, creado e modificado pola natureza se convirte nun fito clave do pensamento e mentalidade dos veciños dende tempo inmemorial, xa que non podemos desvinculalo do campo de mámoas que preside así como do Camiño Real que pasa ó seu carón ou da multitude de contos e lendas que naceron en torno a ela, recollidas xa a principios do século XX e que aínde se seguen a contar.

A Pena Moura atópase Serra do Bocelo, na divisoria entre os concellos de Toques e Sobrado dos Monxes.

A dimensión máxica e cultual desta formación tan destacada, vai posiblemente asociada ó feito de atoparse no alto dunha dorsal, na que se dispoñen aliñadas un total de 16 mámoas (destacando a anta de Forno dos Mouros), e pola que discorre o trazado do Camiño Real do Bocelo (que comunica Melide e Boimorto con Sobrado dos Monxes, atravesando o Concello de Toques). A asociación entre mámoas e grandes afloramentos de rocha, probablemente servise para destacar a presenza dos monumentos megalíticos dende grandes distancias, como se ten apuntado en hipóteses de arqueoloxía da paisaxe.

Pero a Pena Moura conta ademais da súa propia orografía que a converte nun fito destacable na paisaxe, cunha faceta antropolóxica asociada ás lendas e folclore nacidas en torno a explicación da súa formación e forma. Recolléronse moitos contos relacionados con ela como o que narra Antonio Río López:

"a teñen os lugareños como colosal barómetro que predice a chegada do inverno; así o dito de: xa chegou o inverno á Pena Moura, significa que ineludiblemente o inverno está xa ás portas".

Ou como recolleu Vicente Risco:

"non naceu a pena alí, senón que a trouxo unha vella na cabeza, e a vella viña ó mesmo tempo fiando. Mais esta debía pesar moito, pois a vella, cando a deixou, dixo:

—Vaite, pena, que aínda pesas ben; que veña un raio que te parta!

E naquel mesmo instante, baixóu un raio do ceo e tiroulle á pena un anaco que aínda hoxe se pode ver á carón mesmo dela".

Deixámosvos o enlace a Galicia Encantada onde podedes ler moitas máis lendas e ditos sobre este magnífico fito da xeografia da nosa bisbarra, así como o enlace a abeancos.gal para coñecer máis deste elemento e doutros dentro da categoríade paisaxes míticas e que teñen un transfondo cultual ademais de artístico e propiamente cultural.

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=3&id=2461

https://www.abeancos.gal/catalogo_elementos?tid=11...

LENDA DO MES DE XUÑO DE 2021

Animais velenosos?

Deixamos hoxe esta anécdota na que se narra como as crenzas populares son capaces de mudar a realidade ata o punto de conferirlles aos animais certas características que os fan nocivos para o ser humano: velenos, trabaduras que mesmo nos fan mudar de especie, ou un sinfín de poderes case que sobrenaturais.

Certo é que moitos destes atributos que nada teñen que ver coa naturaleza do animal son produto de contos e 'oídos' que ninguén comproba empiricamente, é dicir, que non hai ninguén que se moleste en comprobar se son ou non verdade. Non vaia ser.

A continuación vos deixamos o que algúns pensan (ou pensaban) dos morcegos, que a pesar da mala fama imposta na actualidade por ser tido considerados os transmisores da covid-19, os que podemos atoparnos nas nosas cortes ou revoloteando no serán, non teñen nin de lonxe esa maléfica cualidade de intoxicarnos ou envelenarnos, senón que máis ben nos axudan eliminando moitas das molestas moscas ou mosquitos.

Temos que dicir, non obstante, que é certo que os animais transmiten enfermidades, pero no seu descargo compre indicar, que nós, os humanos, como animais que somos, non estamos exentos dese poder transmisor. Tamén é certo que toda lenda ten un pouso de realidade e quizais ese medo ancestral ás trabaduras de certos animais, mal chamados alimañas, pode vir, esta vez si, da comprobación de que moitas veces os animais da casa ou as persoas enfermaban despois da trabadura dalgún animal salvaxe, obviamente polos virus que nos poden transmitir, pero iso ocorre con calquera tipo de animal, salvo que esté vacinado.

Aquí queda o relato do poder que algúns lles confiren ós morcegos, quizais todo teña que ver con unha envexa ancestral por ser este animal, o único mamífero que pode voar.

"Temos escoitado crenzas que nos teñen chamado a atención, sobre todo porque quen as conta as cree como verdade absoluta, e sentíndose molestos cando se lles cuestiona argumentos tan peregrinos son as seguintes:

Píntegas e morcegos son animais que teñen o sambenito de considerarse feos e mesmo temos oído dicir que non se lles pode tocar nin achegarse a eles posto que son moi, pero que moi, velenosos. Nunha ocasión ata temos visto a un veciño de Melide perseguir cunha vasoira na man a un morcego que se introducira nunha estancia, e cando conseguiu darlle un bo trancazo ó pobre animal, deixándoo medio "grogui", recolleuno e oprimiuno entre a vasoira e un recolledor, non por noxo, senón pensando que se lle tocaba, ía inocularlle ese veleno que levan dentro".

Podedes ler moitos máis relatos desa índole no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/categoria.asp?cat=7

e si coñecedes algunha historia similar, non dubidedes en achegárnola, xa que non deixa de ser parte da tradición popular, e sempre debemos tela presente.

LENDA DO MES DE MAIO DE 2021

"O Escribán da Casa de Atá"

Esta lenda xa a adxuntamos no mes de outubro de 2016. Trátase dunha das máis fermosas lendas da Terra de Melide que ten como protagonista á pantasma do Escribán da Casa de Atá. Nesta historia se conta como o escribán acabaou convertido en ánima penitente, (o que se coñece como Ruín) e o xeito de liberala da súa pena: Rachar o hábito.

Amosamos xunto con ela o conto "o hábito do defunto" (que aconsellamos ler no enlace á web Galicia Encantada que adxuntamos abaixo), unha historia similar á da Casa de Atá que aconteceu en Masma, concello de Mondoñedo, para amosar a similitude de ambas narracións.

Este tipo de contos, lendas ou historias da tradición oral son moi recurrentes e frecuentes, relatando as mesmas circunstancias e o mesmo xeito de liberar ás ánimas, pero cambiando de protagosnistas segundo o lugar.

Trátase de historias que se contaban e narraban por toda Galicia. Forman parte da cultura inmaterial que tenta explicar e adoctrinar mediante historias exemplarizantes, e que para facelas cribles soíase personalizar con nomes de persoas e lugares que os oíntes puideran recoñecer.

Este tipo de ánimas (ruíns) e o traballo de racharlles o hábito para liberalas da súas penas cóntanse espalladas por moitas comarcas. Son unhas das máis interesantes tradicións orais da nosa terra, e proveñen da fonda crenza que existe entre a relación do alén e do mundo dos vivos que en Galicia vive (ou vivía) case en simbiose.

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2463

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=3002

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2020

"O señor Antón de Ulloa, remedios diversos e lendas" 

Neste relato imos facer mención a un home que tivo contactos cos estudosos do Seminario de Estudios Galegos, cando elaboraron o Terra de Melide publicado no ano 1933. No capítulo titulado “Folklore de Melide” da autoría de don Vicente Risco e don Amador Rodríguez Martínez cítano con moita frecuencia cando poñen en boca do señor Antón de Ulloa relatos que teñen por tema a fin do mundo, o trasno, esconxuro dos tronos e tamén de alacráns, sobre as bruxas máis afamadas de Melide e tamén de animais ós que se lles atribuían propiedades sobrenaturais (o lobo, o morcego e mesmo serpes voadoras).

Este home era descendente da casa do Casal de Campos (no concello de Melide), da familia dos Ulloa. Foi un dos mais célebres curandeiros ou menciñeiros da comarca, quen elaboraba remedios para curar a persoas e animais, empregando herbas e materias naturais, seguindo fórmulas dun receitario ou manual médico que aínda conservan os seus descendentes, e que aparece mencionado no Terra de Melide.

Neste relato queremos destacar a figura do señor Antón, desde as dúas principais facetas resaltadas por Vicente Risco e Amador Rodríguez, tanto a de menciñeiro-curandeiro como a de contador de vellas historias e lendas de Melide.

A continuación deixamos unha pequena escolma dalgúns dos seus remedios transcritos literalmente de como el os narrou. Podedes ler máis, así como as súas ideas sobre diversos temas como a fin do mundo, as bruxas ou encontros con animais no enlace que aparece máis abaixo.

REMEDIOS DIVERSOS:

- "para el catarro, coge cebollas blancas y cuertalas y lávalas en agua fría y cuécelas en vinagre y échalas azúcar o miel y por encima el vino que quieras tomar échale azúcar o miel y caliéntalo a la lumbre y te limpiará los caños del pulmón".

- "Si te pica un animal dañino, aunque sea una víbora o un bacalao, embriágate y no le hagas más caso".

- "caída do cabelo": Facer un caldo con "cagallas" de pomba e darllo á cabeza.

- "door de moas": 1. A oración de Santa Polonia. 2. Cocer exente (asente) e lavar a boca coa auga, 3. Se se sabe cal é a moa, tocarlle cunha poliña d´exente, e para de doer. 4. Emprégase o allo coma revulsivo.

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2503

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2020

"A Fonte Santa da Nai de Deus" (Palas de Rei)

Adxuntamos hoxe esta fonte con propiedades curativas que se atopa na parroquia de Santa María de San Breixo no veciño concello de Palas de Rei.

Destaca por múltiples circunstancias: o seu emprazamento nun prado á beira do río Pambre que a separa do santuario. A súa fermosa arquitectura que fai desta fonte un lugar case máxico, destacando a cara labrada en baixorelevo e que parece estar soplando ou querendo falarnos, e as propiedades curativas (para a pel) que posúen as súas augas sulfurosas.

Interesante é tamén o ritual necesario para curar as doenzas, consistente en mollar un pano na auga da fonte, aplicalo sobre a parte da pel que queremos sanar, e despois deixalo secar ó sol, ó carón da fonte, e que irá curando as doenzas tan rápido como se vaia apodrecendo dito pano.

Curiosamente a edificación do santuario e da fonte provén dunha das lendas máis habituais, a das imaxes "viaxeiras", aquelas que se apercen nun lugar e cando son transportadas retornan ó lugar onde se atoparon, ata que se ofrece unha solución como esculpir a imaxe no tímpano da igrexa, ou abrir unha fiestra. Casos similares hainos en moitos lugares: No Leboreiro e en Belmil (ambos asociados a unha fonte tamén), en San Román ou San Cidre.

Podedes ler a lenda completa no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=17&id=2775

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2020

"O Pazo de Narla e a traxedia de Dona Catarina"

Adxuntamos hoxe esta historia novelada da man de Leandro Carré Alvarellos, recollida no libriño "Contos de pantasmas", publicados no nº 25 da colección "O Moucho", editada no ano 1972.

Esta historia garda relación directa co episodio narrado na lenda "Muerte alevosa, entierro honorífico de doña Cathalina de San Tiso y novedad prodigiosa, que se admiró en el entierro de su cuerpo", e que foi lenda do mes de setembro de 2019.

Podedes ler este relato no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=6&id=2483

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2020

"Contos do Mariano nº 10: As mañas do lobo"

Engadimos este mes un conto. Non se trata exactamente dunha lenda en si mesma, senón un relato historiado polo mestre Nilo Cea escrito no ano 1962. Nel, a través da personaxe creada por el, O Mariano, introdúcenos na singular e mitificada crenza que se tiña do Lobo.

Un animal prodixioso na natureza, pero ó que se lle tiña un temor atávico. A través de Mariano, e do seu xeito de entender e explicar a realidade, descubrimos o que a xente cría e dicía dos lobos, ata o punto de construír un lendario propio en torno a tan magnífico animal. O pensamento do Mariano, resume á perfección como se crean as lendas populares e como se mitifican os asuntos do cotidiano.

Podedes ler o relato completo no enlace seguinte de Galicia Encantada: https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=37&id=2597

Pero adiantamos aquí un pequeno extracto:

"O lobo o máis das veces, mantense de lebres, de coellos, de ovellas, ou de xente. Disque tolea pola carne de cristianos. Asi que… faise tan fero e tan carniceiro, que xa non hai máis para onde ir ¡probe do que lle caia nas goupas!. As femias son sete veces piores que os machos, e cando están paridas, e teñen cría nova… daquela… ¡xa non digamos!.

Hai homes… e non dos máis cobardes aínda que ao ver ó lobo… mirráselles o curazón como un figo paso, arrepíanselle os cabelos, bárreselles a fala e perden o coñecimento. A quen tal lle aconteza… xa lle poden rezar pola ialma."

Non ten desperdicio (nin o relato, nin a marabillosa prosa nin a soberbia intelixencia e creatividade de Don Nilo Cea).

LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2020

"Don Luís de Sotomayor Pimentel, Señor de Vilar de Ferreiros 'varón de fuerzas hercúleas"

Engadimos este mes unha lenda, con tintes de realidade, ou un acontecemento histórico que se converteu en lenda, pois moitas veces non se sabe onde está o límite entre un e outro feito.
O texto está recollido por Antonio Taboada Roca e transcrito á súa vez dun relato biográfico que fixo don Luis Tirso Pimentel de Sotomayor, neto do citado señor de Vilar de Ferreiros.
Nel entre outros acontecementos que podedes ler, no enlace que deixamos da web Galicia Encantada, fala da descomunal forza que tiña dito cabaleiro nos seguintes termos: "Que dotado de tal puxanza que rebentaba un cabalo oprimíndolle as coxas, arrincaba una reixa chumbada, partía dúas ferraduras adobadas. Sinalaba cunha rella de arado tomado pola punta do mastil como cunha vara. Xogaba unha panca de 50 libras, oito pes xeométricos. Paraba un coche tirado a catro mulas...".
Un relato digno de ser lido e para disfrutar nestas tardes de verán e logo facer unha visita o sempre magnífico Pazo de Vilar de Ferreiros (Visantoña,Santiso), para ver a morada de tan hercúleo cabaleiro.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=2&id=2771

LENDA DO MES DE XULLO DE 2020
"A propósito dos nubeiros, tronantes, descoxuramentos de tronos e as virtudes das campás na tradición oral da Terra de Melide"

Incorporamos este mes un relato que podedes ler en Galicia Encantada acerca das tronadas e dese medo ancestral ó descoñecido e ó dificilmente explicable. Un dos temores máis profundos, e que aínda pervive en nós como algo innato ó ser humano, é o medo ás tormentas e tronadas. Dende longo tempo atrás existiron esconxuramentos para libranos dos males que podían acarrear: tocando as campás de determinadas igrexas, esparexendo auga de determinadas fontes,...
Neste artigo se recollen aqueles contos e tradicións propias desta comarca, e que nos falan de como previlas e afastalas. Un dos remedios consistía en tocar as campás da Capela que vemos na foto, a da Nosa Señora de Loreto pertencente á Casa do Ribeiro (Santiso), que nada máis comenzar a tocala facía desaparecer as tormentas. Ver para crer, ou crer no que outros viron.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2889

LENDA DO MES DE XUÑO DE 2020
"Lendario da Fonte Pormás da Castañeda"

Engadimos este mes de xuño unha lenda do veciño concello de Arzúa. Trátase das historias recollidas por Antón Fraguas sobre o lendario mítico da Fonte Pormás, que fai de linde entre as parroquias de Castañeda e Vilantime.

A lenda resposta ós tan recorrentes encantos que posúen sobre todo Castros, fontes e penedos simbólicos, nos que se agochan tesouros protexidos por encantamentos (en ocasións mouros, mouras ou outro tipo de seres), ós que hai que procurar non enfadar e sobre todo desencantar, para acadar o tesouro que agochan que xeralmente é de ouro. O caso é se se fai mal, entón non só se perdo o tesouro senón que incluso pode custar a vida, toda unha lección de moral para tentar ós máis valentes ou disuadir de andar furando nos prados. A continuación deixamos tres magníficas historias publicadas por Antonio Reigosa en Galicia Encantada, e que xa foran estudiadas polo erudito Antón Fraguas en 1932.

«Abondarían estes tres relatos lendarios para elaborar un opúsculo sobre os ritos de encantamento e desencantamento así como nas crenzas sobre da existencia de tesouros nalgunhas fontes como é o caso desta Fonte Pormás que se atopa na parroquia de Castañeda no concello de Arzúa (A Coruña). O informante de don Antonio, Manuel Cardelle Conde, coñecía perfectamente o lendario da fonte e o dos arredores, e forneceuno dunha información sobre seres e ritos que hoxe é practicamente imposible de conseguir (Fraguas 1931c).
Son tres lendas, a cal máis interesante. A primeira fala do intento dun vello e un rapaz por conseguir o tesouro agochado na fonte. Levaban o libro de San Cipriano e comezaron a ler. Cando xa andaban pola metade da lectura aparecéuselles un xigante vestido de militar e cunha enorme espada coa que fendeu un gran penedo pola metade. O rapaz viu como se abría un burato na pena e como aló dentro había unha morea de santos de ouro. O rapaz non tivo medo e botoulle a man a un, xusto no momento en que se pechaba o burato. Aínda así turrou canto puido e quedou cun brazo dun dos santos que venderon a un reloxeiro de Santiago por moitos cartos.

A segunda conta como un mozo de por alí viu chegar cabo da fonte un fidalgo da veciñanza na compaña da súa filla e de varios criados que levaban un adival e varios sacos ao lombo. Ao chegar, o fidalgo despediu os criados mentres a filla choraba pois sabía o que lle ía pasar.
O pai comezou a ler nun libro, cuxa lectura provocou que a filla entrase sen resistencia polo ollo da fonte. A seguir entraron os sacos e pouco despois o adival, que xa se transformara en serpe. E dixo o pai: “El que te desencantare, nove veces detrás del cachazo te ha de besare!”.
O fidalgo foise e o rapaz atreveuse a probar fortuna. Cando se achegou á fonte presentóuselle a rapaza para dicirlle: “Se non tes valor, non me desencantes!”.
Pero o rapaz tivo valor, agardou a que saíse a serpe e deulle os tres bicos “detrás del cachazo”. A serpe volveu entrar na fonte, e así sucedeu outras dúas veces ata que á terceira a serpe se reconverteu en adival. E despois, precedido dun estrondo enorme, saíu a moza cos sacos cheos de ouro. Seica casaron polo rito católico e apostólico.

A terceira lenda conta un caso arquetípico de desencantamento. Unha muller castelá encantara na fonte tres fillas. E cando xa che chegaba a vellez, parece que arrepentida, comentou o caso cun mozo de Arzúa que andaba por alá, deulle tres bolos de pan e díxolle que os fose pousar á fonte, que non llo dixese a ninguén, e que candos os pousase, dixese: Oureíña, Oureana; Toma este boliño que che manda túa ama!
A cambio recibiría un grande tesouro.
Mais a cousa fracasou. O mozo, aínda que non dixo nada na casa, foi sometido a espionaxe pola muller que nun descoido encetou un dos bolos. De maneira que cando foi á fonte, pousou os bolos e dixo o que tiña que dicir, primeiro saíu unha moza da fonte, e despois outra pero a terceira non puido saír (era a do bolo encetado) e díxolle desde dentro da fonte: Por culpa da túa muller a min dobróuseme o encanto. Toma este xustillo e ponllo á túa dona!
Mais o rapaz, que non era torpe de todo, antes de chegar á casa pousou o xustillo sobre un castiñeiro para ver como era de bonito, momento no que a prenda estoupou nunha enorme laparada. Seica quedou de mostra por moito tempo o tronco chamuscado da árbore.
Dinos don Antonio que a moza cumpriu o encantamento ata que un serán de moito trono saíu da fonte pero en figura de fusil, imaxe que viron moitos veciños do lugar por iso se sabe que foi así e non doutra maneira».
Texto extractado de A. Reigosa "A Galicia máxica de don Antonio Fraguas", Boletín da Real Academia Galega, nº 380, pp. 23-42
Para saber máis:
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2907
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=

Este último enlace é un extracto do interesantísmo artigo de Antonio Reigosa sobre o ilustre antropólogo, etnógrafo e historiador Antón Fraguas: "A Galicia Máxica de don Antonio Fraguas" publicado no nº 380 do Boletín da Real Academia Galega (ano 2019),e que en palabras de Reigosa describe así: "Un quefacer de etnógrafo que anota e describe, que ordena con criterio, que dá preferencia á divulgación máis que á análise, todo canto considera de interese para a salvagarda e o coñecemento global da nosa cultura popular".
Mágoa que o pasado 17 de maio de 2019 dedicado a este egrexio persoeiro non se tivera en conta no concello de Arzúa para reivindicar o seu traballo e investigacións nesa bisbarra.

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2019

"A figura do moucho nas cantigas populares de Melide"

Incorporamos este mes esta recompilación de ditos sobre a figura do moucho, un ave moi vinculada ós presaxios, novas do outro mundo, ou anuncios de acontecementos que non podemos prever. Xa dende a antigüidade os mouchos e as curuxas están relacionados co mundo das crenzas e do imaxinario, tanto na tradición popular da nosa terra, como na mitoloxía clásica, onde acompañaban ós deuses do Olimpo.
No texto que adxuntamos no enlace a Galicia Encantada podedes ler o que se conta no "Terra de Melide" sobre este animal, pero o que máis queremos destacar é que ata fai poucos anos, esas cantigas (e outras de nova creación onde tamén estaba presente dita criatura), eran entonadas como sinal de protección, ou como esconxuradoras contra os perigos externos, tendo en conta que habitualmente estas aves eran portadoras de malas novas.
Podedes ler este texto no seguinte enlace, ou botarlle un ollo ó "Terra de Melide", que sempre nos vai sorprender no seu capítulo dedicado ó folclore, investigado e escrito por Vicente Risco e Amador Rodriguez.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=7&id=2491

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2019

"Lendario do Castro da Graña"

Neste mes de novembro incluímos como lenda do mes esta recompilación de contos sobre o Castro da Graña, recollidas por Florentino Cuevillas e Vicente Risco no "Terra de Melide", o primeiro na sección de Prehistoria, e o segundo na de folclore. Podemos ver a diferenza entre uns relatos e outros. Cuevillas como prehistoriador achéganos as lendas das trabes de ouro, prata e alquitrán e dos mouros que habitan nos castros. Sen embargo Risco, na súa faceta de antropólogo e folclorista nos achega unha historia máis costumista á par que divertida.

Non deixedes de lelos no seguinte enlace de Galicia Encantada.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2808

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2019
"A Fonte Santa dos Ánxeles"

Incluímos este mes unha fonte santa que se atopa na parroquia de Santa María dos Ánxeles (Melide). Trátase dun elemento patrimonial interesante, xa que sobre dito manancial érguese un cruceiro, algo curioso e caso único na nosa bisbarra.
A esta fonte aínda acode a xente a coller auga para paliar as pragas nos campos, para beber pois din que é moi boa, e por unha propiedade curiosa e que vai moi acorde con estas datas, xa que é boa tamén para arredar ás tronadas.

Podedes ler máis no seguinte enlace de Galicia Encantada:
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2466

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2019

“Muerte alevosa, entierro honorífico de Doña Cathalina de San Tiso y novedad prodigiosa, que se admiró en el entierro de su cuerpo”.

Incorporamos este mes unha lenda vinculada á Fortaleza de San Paio de Narla. Non se trata, polo tanto, dunha lenda da nosa comarca, pero si moi vinculada ó aparecer mencionada no Tumbo de Sobrado, e porque se desenvolve a fin de contas no lindeiro municipio de Friol.
O fabuloso desta historia, que fai anos era narrada pola señora que guiaba as visitas á fortaleza como se dun acontecemento real se tratara, é que se trata dunha narración que mistura elementos e personaxes reais con acontecementos sobrenaturais, o que lle resta veracidade histórica pero suma en compoñente lendario. Unha historia que de tan irreal semella lenda ou unha lenda que de tanto contala se convirte en realidade. Trátase dun suceso extraordinario que lle confire á fortaleza de Narla un aura de Castelo de lenda.  
Esta lenda xa foi recollida no Tumbo de Sobrado, e publicada por don Ángel del Castillo no ano 1925 co título de “A dona das Torres”, foi posteriormente fabulada por Leandro Carré Alvarellos, no ano 1972 no seu libro “Contos de pantasmas”. No libro de Carré aparece coma un relato fantástico narrado con certa estética becqueriana.

Podedes ler a historia no seguinte enlace de Galicia Encantada:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=2&id=2482

LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2019
“Abelardo de Berredo”.

Fotos extraídas do blog: http://ospendellos.blogspot.com

Aínda que podería formar parte da sección “Lembrando a”, queremos recordar a esta persoa no apartado de “Lenda do mes”, porque a súa figura e o seu talento convertérono en lenda.

Quen non recorda a Abelardo polas festas do San Roque adiviñando datas e facendo complicados cálculos mentais que nin os ordenadores os fan tan rápido.

Dende o máis profundo dos nosos respectos queremos rememorar a este home, que a pesar das vicisitudes da súa vida tiña unha mente privilexiada e gozaba dunha enorme intelixencia, o que hoxe se definiría como intelixencia lóxico-matemática, e que facía uso dela nas feiras, festas e romarías a cambio dunha esmola.
Párecenos digno lembrar e mesmo mitificar, coa nosa maior admiración, a este home que de ter levado outra vida, podería ter alcanzado unha alta meta, xa que a súa capacidade intelectual e a súa intelixencia poucas veces se ve. Non queremos recordalo como un personaxe de feira que facía divertidas as veladas, senón que a nosa intención é ensalzar a un home que posuía un gran talento. Consideramos que debe estar na sección “Lenda do mes”, por dous motivos: primeiro porque como xa dixemos, a súa capacidade á hora de resolver complicados cálculos matemáticos sitúao no lugar onde se deben atopar físicos e científicos de primeiro renome (quen de nós non envexa esa capacidade); e en segundo lugar porque xa forma parte do imaxinario colectivo galego pola súa inclusión na prestixiosa web Galicia Encantada, e que esta semana o lembra no seu facebook, xunto con outros personaxes considerados heroes e heroínas da nosa tradición oral.

Existen persoas dotadas en múltiples facetas que se nos escapan ó resto dos mortais. Xentes que posúen dons que os fan converterse en lendas. Como Abelardo Barrio Mosquera, coñecido como “de Berredo” por ser a parroquia onde vivía, no concello de Agolada.

Podes ler máis sobre el no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=9&id=2518

LENDA DO MES DE XULLO DE 2019

“San Cosme terra de meigas”.

Incorporamos este mes unha lenda do Concello de Melide. Trátase dunha serie de ditos, contos e historias recollidos no “Terra de Melide” por Vicente Risco e Amador Rodríguez, sobre as meigas desta comarca. Dicíase que a parroquia de San Cosme de Abeancos era terra de meigas, bruxas, exconxuradoras e menciñeiras, entre outras. Transcríbese o relato tal e como aparece recollido na publicación de 1933, conservando os xiros lingüísticos e as expresións coloquiais do momento. 
Podedes ler estes relatos de meigas no seguinte enlace da web Galicia Encantada:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=6&id=2512

LENDA DO MES DE XUÑO DE 2019

“San Marcos de San Romao”.

Imaxe do San Marcos de San Romao

Este mes de xuño incorporamos outra lenda do Concello de Santiso. Trátase dunha de tantas historias de Santos "viaxeiros" que non acougan no lugar a onde os levan e deciden ou ben retornar ó lugar onde estaban nun principio, ou ben á igrexa ou capela de onde foron apartados.

Podedes ler esta lenda no seguinte enlace da web Galicia Encantada pinchando aquí:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=17&id=2770

                                                           

LENDA DO MES DE MAIO DE 2019

“O salto do cabalo de Don Antonio Freire. Señor de Sobrán”.

         Foto extraída do blog: http://www.xoanarcodavella.com/

Iniciamos a sección da Lenda do mes deste ano 2019 cunha historia ambientada na "Terra de Abaixo". Unha lenda moi coñecida nos concellos de Santiso e Agolada, terras fértiles bañadas polo Ulla.

Nesta ocasión non comezamos incluíndo unha lenda de Melide, senón que nos desplazamos cara ó suroeste, ós nosos concellos veciños e irmáns, e na que se relata unha historia con certos tintes reais, cuxa magnificación, enaltecemento e esaxeración do acontecido acabaron por convertila nunha lenda . Con todo o relato ten un enorme interese documental, á par de descubrirnos un episodio histórico da comarca.

Pódese ler a lenda no seguinte enlace de Galicia Encantada:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2778

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2018

“A lenda da Capela de San Cidre”.

Situámonos neste mes de Nadal no veciño concello de Toques, para amosar unha nova lenda de carácter piadoso e devocional, concretamente na parroquia de San Paio de Paradela, no lugar do Couto de San Cidre, onde na actualidade hai una pequena ermida dedicada ó santo que lle da nome ó lugar e á aldea próxima.

Esta lenda, como moitas outras relacionadas con santos e ermidas, remítenos á aparición milagreira dunha imaxe do santo no lugar, o seu posterior traslado á igrexa parroquial e a “fuxida” da imaxe ó mesmo sitio onde apareceu. Esta “peregrinaxe” do santo, que sempre volta ó lugar onde foi atopada, so ten un xeito de ser resolta: ou ben construíndo unha capela no mesmo lugar, ou colocando a imaxe do santo na igrexa de xeito que poida observar dende alí o sitio onde foi descuberta, ou coma neste caso, facendo unha romaría e procesión co santo na data da súa festividade.

Este tipo de lendas relacionadas con imaxes “viaxeiras” de Santos ou da Virxe María, son moi frecuentes no noso país; na Terra de Melide temos máis exemplos como a de Santa María do Leboreiro, a da Nosa Señora dos Alimentos de Belmil, ambas atopadas xunto ás Fontes Santas, ou o San Marcos de San Romao.

Podes ler máis sobre esta lenda da Capela de San Cidre pinchando no seguinte enlace, que vos leva directamente á paxina web Galicia Encantada, onde poderedes ler tamén outras moitas lendas relacionadas coa Terra de Melide, entre elas as do Leboreiro e Belmil (a do San Marcos de San Romao aínda está pendente de editar).

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2486

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2018

“Lendario do Castro de San Román”.

Vista da Croa do  Castro de San Romao
(foto extraída do libro
"Santiso na Terra de Abeancos" de Xosé Manuel Broz).

Neste mes amosamos una lenda do Concello de Santiso. Trátase dunha lenda relacionada co Castro de San Román, mais en realidade son tres as lendas que se recolleron da man de Elena Salgado, veciña do Concello, aínda que Florentino López Cuevillas (prehistoriador e coautor do “Terra de Melide”, e que ten unha rúa dedicada en Melide), recolleu unha delas no capítulo de “Prehistoria” da senlleira publicación, xa no ano 1933, polo que estes “contos de vellos”, deberían seguir contándose nas casas, como lle ocorreu a nosa informante, para poder recompilalos, non perdelos e que sigan a formar parte da nosa memoria colectiva, xa que son parte fundamental do noso xeito de ser.

Son lendas que nos levan ó pasado mitolóxico dos Castros, ó que as xentes do lugar sempre asociaron con pobo mítico dos mouros, para darlle unha posible explicación a eses poboados fortificados e abandonados xa dende tempos que ninguén recorda.

Estas lendas, presentes e narradas de xeito prácticamente similar en todos os castros do país, contan episodios de vigas de ouro e alquitrán, de pitas que poñen ovos de ouro, de mouros que se deixan ver polos Castros,...

Estes contos forman parte do acervo cultural do noso pobo, é a nosa literatura oral, son as historias (con minúscula) contadas dende sempre nas casas. Son polo tanto, a mitoloxía propia do pobo galego.

Se queres coñecer estas lendas do Castro de San Román podes pinchar no seguinte enlace, que vos leva á páxina de Galicia Encantada, e de paso podedes pasear por ela nesta semana dedicada ó Patrimonio Cultural e Natural (o día venres 16 de novembro celébrase o seu Día Internacional) e descubrir moitos máis contos, lendas, historias, personaxes,... da nosa cultural oral inmaterial.

Podedes coñecer o lendario do Castro de San Romao pinchando no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2712

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2018 

"O Santuario da Nosa Señora de Rendal"

Igrexa de Rendal no ano 1990.
(Foto extraída da publicación
 "La Religiosidad popular en Galicia: el Municipio de Arzúa").

Hoxe incorporamos unha achega relacionada cun santuario milagreiro. 

Encádrase no veciño Concello de Arzúa, mais eclesiásticamente a parroquia de Rendal forma parte do Arciprestádego de Abeancos da Diócese de Lugo, por iso a incluímos nesta sección que recolle as tradicións e lendas da bisbarra, e porque ademais goza dunha grande devoción entre as xentes dos concellos da Terra de Melide e, como non, de toda a Comarca de Arzúa e demais territorios da contorna.
O pasado día 5 de outubro tivo lugar unha misa solemne na honra de San Froilán.
A este santuario advocado á Nosa Señora, acódese para curar moitos males, entre eles os dos dentes.
Se queres saber algo máis dos milagres de Rendal pincha no seguinte enlace:

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=17&id=2519

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2018

“O estraño suceso da pomba no Casco Vello de Melide”. 

Rúa das Ichoas no Casco Vell ode Melide

Incluímos este relato este mes por unha causa moi concreta. Trátase dunha historia que circulou por Melide nos anos 60, da que oímos falar dende nenos e que recollemos de fontes moi directas a nós. Como moitas outras lendas e contos que enviamos a Galicia Encantada dende fai xa catro anos, quixemos que esta formase parte desa marabillosa e completa web que recolle o imaxinario popular galego, para que non se perdera e coma xeito de homenaxe a eses vellos contos e ós seus transmisores. Este relato, ó igual que moitos outros que tamén recollemos e enviamos a Galicia Encantada, os incluímos e incorporamos ós Roteiros polo Melide das Lendas, e os contamos nas ubicacións onde “máis ou menos” tiveron lugar, iniciativa que partiu do Museo da Terra de Melide e que estamos a desenvolver dende fai xa cinco anos.

O traballo de recompilación e documentación tanto de fontes históricas, como de pescudas antropolóxicas, é un traballo arduo á par de gratificante. O obxectivo principal á hora de publicalo é a súa divulgación para o achegamento ó público en xeral, para o seu coñecemento e desfrute. Posuír datos e dalos a coñecer é a labor fundamental de calquera investigador, pero cando se fai un uso indebido ou sen citar a fonte de procedencia, abusando do traballo doutros, ou mesmo utilizándoos en propio beneficio, parécenos unha práctica pouco ortodoxa á par de oportunista.

Se queres saber máis sobre o “estraño suceso da pomba no Casco Vello de Melide”, pincha

no seguinte enlace: https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2492

Tamén estades convidados a participar nun dos nosos Roteiros polo Melide das Lendas, coa finalidade de afondar nesta e noutras historias, en breve anunciaremos as datas.

LENDA DO MES DE AGOSTO DO 2018.

" A Vaca Juanita"

A Vaca Juanita

Nesta ocasión en vez de relatar unha lenda tradicional da Terra de Melide optouse por rememorar á "Vaca Juanita" un animal que por si mesmo se convertiu nunha lenda viva, xa non só nesta comarca, senón en boa parte da xeografía galega e tamén en moitas vilas e cidades do Estado, nas que se ía exhibindo polas feiras e durante os festexos. Con este relato queremos lembrar á vaca de máis sona que naceu na Terra de Melide, ó longo de todos os tempos.

Podes saber máis sobre a Vaca Juanita pinchando no seguinte enlace:https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=6&id=2498

LENDA DO MES DE XULLO 2018

"A Pena Ferrada"

A Pena Ferrada

Estamos no mes de Santiago, por iso queremos compartir a lenda da Pena Ferrada, que se atopa situada no vello trazado do Camiño Primitivo entre as aldeas de Vilouriz e Vilamor. 

Esta lenda está directamente relacionada coa tradición xacobea.

A pesar de que nesta comarca existen numerosas lendas e que por ela discorren dous itinerarios do Camiño de Santiago, non temos máis que esta historia relacionada coa peregrinaxe a Compostela.

Pero se alguén coñece algunha historia máis relacionada con esta pena, coa tradición xacobea nas nosas terras, ou calquera outra lenda pode enviárnola ou ben remitila directamente a Galicia Encantada, para que forme parte do patrimonio inmaterial galego e non se perda no esquecemento.
Podedes ler a lenda da "Pena Ferrada" pinchando no seguinte enlace de Galicia Encantada https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=32&id=2458

Detalle dos podomorfos na Pena Ferrada

Detalle da cazoleta.

LENDA DO MES DE MAIO DE 2018

"A Fonte de Santa María do Leboreiro".

Igrexa de Santa María do Leboreiro (Melide), 
onde se pode ver labrada no tímpano a imaxe da Virxe.

Comezamos unha nova temporada desta sección, e o facemos presentando a "Fonte de Santa María do Leboreiro". 

Nesta ocasión non se trata dunha fonte con propiedades curativas ou terapéuticas, como sucede con outras fontes xa publicadas como a de San Ramón en Grobas ou a de Belmil no Concello de Santiso, senón que ista é escenario dunha milagre que deu orixe ó tímpano da igrexa do Leboreiro. É por tanto, unha lenda relacionada con imaxes de santos ou da Virxe de natureza "viaxeira" ou "peregrina". Imaxes que aparecen nas fontes ou en determinados enclaves de devoción, e son trasladadas a unha igrexa próxima, provocando que a imaxe retorne logo ó lugar no que apareceu. E para conseguir que fique definitivamente na igrexa hai que realizar unha serie de actos, como neste caso esculpir a imaxe no tímpano da igrexa.

Na comarca existen máis casos como este, como sucede co San Cidre de Paradela en Toques, ou o San Martiño de San Román en Santiso.

Se queres ler esta lenda podes facelo pinchando no seguinte enlace da páxina web GaliciaEncantada.

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2464

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2017

"A Fonte de San Ramón de Grobas"

Fonte de San Ramón de Grobas (Concello de Melide)

Hoxe imos amosar outra das fontes milagreiras da Terra de Melide. Anteriormente xa publicamos relatos referidos á Fonte de Santa Columba das Pías (Sobrado dos Monxes), a Fonte Santa de Belmil ( Santiso), e a Fonte Santa de Piñor (Melide) .

Nesta ocasión botamos man dunha fonte "milagreira" situada na parroquia de Grobas (Concello de Melide). Con esta nova fonte xa son catro as fontes con propiedades máxico-terapeúticas amosadas, mais compre sinalar que aínda existen máis na nosa comarca, e delas xa se irá dando conta noutras achegas.

Para coñecer as virtudes desta Fonte de San Ramón de Grobas só hai que pinchar nos seguintes enlaces das webs Galicia Encantada e de Abeancos.gal.

http://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2462

https://www.abeancos.gal/…/fonte-de-san-ram%C3%B3n-de-grobas

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2017

"A Fonte Santa de Piñor"

Nesta ocasión imos falar das Fontes Santas, milagreiras ou con propiedades máxico-medicinais. En Galicia a auga brota case en cada recuncho, e case cada un destes mananciais ou fontes teñen unha serie de propiedades curativas, tanto para o corpo como para a alma.Son moitas as augas que polos seus contidos en minerais son boas para determinadas doenzas da pel, do aparato dixestivo,... pero hai outras que curan outro tipo de males ou procuran paliar outro tipo de dores como as augas que axudan nos partos ou contra as tronadas. Isto lévanos ó rico e plural imaxinario popular do noso país, xa que cando as augas non teñen propiedades medicinais ou terapéuticas, lles atribuímos outro tipo de "propiedades", que poden axudar incluso a mitigar unha praga de vermes (como a da Fonte Santa dos Ánxeles), e en case todas elas hai que seguir unha serie de rituais á hora de inxerir as augas, para que estas proporcionen o desexado beneficio. Incluso se lles soe asociar cos sempre tan recurrentes mouros (argalleiros que levan a culpa de case todo). Máis noutras ocasións as fontes son Santas porque nelas apareceu unha imaxe da Virxe que obra milagres (como na Fonte Santa de Belmil coa "Virxe dos Alimentos"). Neste caso trátase dunha forma de sacralizar un ritual pagán asociado ó culto ancestral ás augas.

Na Terra de Melide existen varias Fontes Santas, cada unha coas súas propiedades específicas: A Fonte Santa de Belmil (Santiso); A Fonte de San Ramón de Grobas (Melide); A Fonte Santa dos Ánxeles (Melide); A Fonte das Pías (Sobrado dos Monxes); ou a Fonte Santa de Piñor (entre Melide e Santiso). Esta fonte de Piñor, ademais de contar con augas sulfurosas que son boas para o aparato dixestivo, ten asociada unha lenda de cabalos máxicos que saen ó galope do seu interior (lenda moi arraigada no folclore popular galego), ademais de contar cun peculiar ritual para inxerir as augas e que estas procuren o desexado beneficio.

Podes ler algo máis desta Fonte no seguinte enlace da web GaliciaEncantada.

http://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2497

Tamén podes les sobre outras Fontes Santas da nosa terra na mesma web.

LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2017

"Os mouros na Terra de Melide" (2ª parte).

Debuxo a plumilla da Ponte de Furelos de Xosé Manuel Broz Rei.

Como xa adiantabamos o mes pasado, nesta ocasión tamén imos falar do pobo mítico dos mouros e da súa omnipresencia no folclore e na tradición oral da Terra de Melide.

Neste relato seguimos a falar do seu carácter argalleiro e da súa teima construtiva, xa que a eles se lles atribúe na cultura popular galega a realización de canto monumento antigo hai no país. 

No texto incorpórase unha lenda recollida na páxina web

www.rios-galegos.com, e que nos pareceu moi ilustrativa desa faceta enxeñeira, á par de bulreira dese pobo imaxinario. Para non desvirtuar o contido do texto orixinal transcríbese, literal e integramente, citando á fonte de procedencia (como sempre se debe facer cando se reproducen textos alleos).

Nesas liñas reflíctese como se lles atribuíu no imaxinario popular mesmo a fábrica da Ponte Medieval de Furelos (datada no Século XII).

Podes ler esta lenda no seguinte enlace da páxina web GaliciaEncantada.

http://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=19&id=2595

LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2017

"Os mouros na Terra de Melide (1ª parte). A cheminea  dos mouros do Rechinol".

Con este relato preténdense dous obxectivos, por un lado dar a coñecer un dos xacementos arqueolóxicos máis enigmáticos do Concello de Santiso e con seguridade tamén de toda a Terra de Melide. E por outra banda facer unha sentida homenaxe ó seu descubridor o doutor melidao Don Eduardo Álvarez Carballido (1843-1913), un deses persoeiros con maiúsculos da nosa historia recente. Precisamente o triste pasamento de Xosé Domingos Fuciños "Mingos", acontecido hai tan só dous días, lémbranos a necesidade e a obriga de evitar, entre todos, que a desmemoria difumine o legado que nos deixaron eses persoeiros fundamentais da nosa cultura, e se dilúa e caia no esquecemento e ostracismo.

Co relato do mes pasado pretendimos lembrar a Don Ricardo Sánchez Varela "Don Ricardo da Fábrica de Furelos", con este queremos facer o propio con Don Eduardo Álvarez Carballido, do mesmo xeito que se irá facendo cos distintos melidaos ilustres da cultura do noso pobo.

Podes ler a lenda da "Cheminea dos mouros" no seguinte enlace da páxina web Galicia Encantada.

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=19&id=2592

LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2017

"A casa enmeigada de Borraxeiros e a súa relación co sacerdote don Ricardo ‘da Fábrica".

Como xa anunciabamos o mes pasado, neste mes de agosto en vez dunha lenda imos falar dun acontecemento "paranormal" que tivo lugar no veciño Concello de Agolada, concretamente na parroquia de Borraxeiros. 

Neste fenómeno viuse implicado, como testemuña, o sacerdote melidao Don Ricardo Sánchez Varela, quen entre as súas múltiples facetas foi un avezado precursor da investigación de fenómenos atribuibles a "dimensións paralelas".

Tamén é de destacar o inxente traballo de investigación levado a cabo polo xornalista compostelán Jesús Blanco Rosas, xa que foi el quen buceando en diversas fontes das hemerotecas deu a coñecer aqueles estranos acontecementos.

Podes ler este artigo pinchando no seguinte enlace:

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2509

LENDA DO MES DE XULLO DE 2017

"A maldición da Fábrica de Puntas da Capela"

Ruínas do mosteiro de San Antolín de Toques.

Como xa anunciaramos o mes pasado imos contar unha lenda do Concello de Toques, por outra banda sobradamente coñecida, pero non por iso carente de singularidade.

Neste relato imos aportar diversas versións, aínda que bastante coincidentes entre elas. Incorporamos a versión recollida por Xosé Manuel Broz e publicada no libro da súa autoría "Santantoíño de Toques", outra versión documentada a finais da década dos 80 por Don Carlos Alonso del Real (profesor de Prehistoria da USC), e por último tamén unha entrada do blog Bocelo Calidade da autoría de Lucía Álvarez e Fátima Cardeiro.

Podes ler sobre esta lenda da fábrica de puntas, no seguinte enlace da web Galicia Encantada.

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=17&id=2459

LENDA DO MES DE XUÑO DE 2017

"O santuario milagreiro de Santa Columba das Pías".

O pasado domingo 4 de xuño tivo lugar a romaría do Santuario das Pías, que se celebra todos os anos coincidindo coa festividade do Pentecostés. Por ese motivo decidímonos a incorporar este texto, en vez da lenda do Concello de Toques que tiñamos anunciada, para o vindeiro mes.

Queremos facer fincapé, neste texto de elaboración propia, no compoñente máxico e milagreiro que envolve ó santuario das Pías, de tanta devoción e tan renomeado na Terra de Melide e en xeral nos concellos da Galicia interior.

Podes ler sobre As Pías e as súas propiedades "máxicas" no seguinte enlace da web Galicia Encantada:

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2561

LENDA DO MES DE MAIO DE 2017

"Os pasadizos da vila de Melide" 

Esta lenda xa foi incorporada, ó igual que as cinco anteriores, á prestixiosa web Galicia Encantada, a máis completa enciclopedia virtual do imaxinario popular galego e da tradición oral, coordinada e promovida por un dos maiores especialistas no tema, o escritor Antonio Reigosa, que ten a xentileza de ir incorporando lendas da nosa comarca facilitadas por nós. e onde tamén se poden consultar un sinfín de relatos asociados ó rico patrimonio inmaterial galego.

É un orgullo poder colaborar nun proxecto dixital tan bo e xeneroso.

Nesta lenda poderedes saber algo máis sobre os pasadizos soterrados que parecen ter vida grazas precisamente a esa tradición oral, que non debe perderse: Os do Castelo de Melide, e o do Calexón da Churrera.

Pódese ler pinchando no enlace:http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=27&id=2490

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2016

"A Fonte Santa de Belmil (Santiso)"

Nesta ocasión achegamos unha lenda recollida no Terra de Melide (por Vicente Risco e Amador Rodríguez), que da conta das propiedades milagreiras desta Fonte Santa.
Nesta achega podemos ler testemuñas dos veciños de Belmil recollidas por xosé Manuel Broz no libro "Santiso na Terra de Abeancos", e tamén a transcrición que fai Natalia R.C. para a revista "Intres" do IES de Melide da lenda orixinal publicada no "Terra de Melide" e que aparece en pdf. 

A Lenda da Fonte Santa de Belmil leva aparellado un milagre.

Trátase da aparición da Nosa Señora dos Alimentos, favorecedora das propiedades da auga. Como sucede en moitos outros casos de Fontes con propiedades ou de Ermidas Santas, soe aparecer nelas ou nas proximidades, unha imaxe da Virxe ou dun Santo que favorece os milagres e que lle aporta propiedades curativas as augas (non imos afondar aquí no tema, pero esto provén da relación entre o home e a natureza, anterior o cristianismo; rituais ancestrais que unían ó home co medio e que logo se cristianizaron). Estas imaxes soen ser "viaxeiras" e sucede que despois de ser atopadas e levadas á igrexa parroquial, fuxen de novo ata o lugar onde foron descubertas. Na igrexa parroquial de San Pedro de Belmil podemos ver a Nosa Señora dos Alimentos, unha talla do século XIX que conserva a súa policromía orixinal. Trátase dunha imaxe da Virxe que se apareceu na Fonte Santa de Belmil, favorecedora das propiedades da auga da fonte.

Pincha no seguinte enlace:  http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2467

LENDA DO MES DE NOVEMBRO 2016

"A Santa Compaña en Melide"

Co gallo das festividade de Santos e Defuntos, pareceunos axeitado publicar este relato, que en realidade non se trata dunha lenda tradicional, senón dun acontecemento que tivo lugar hai unhas décadas, que foi real e ten como protagonista á SANTA COMPAÑA EN MELIDE (pero pregamos que non se fagan xuizos antes de lelo, posto que o desenlace é imprevisible).

Podes ler esta historia na web Galicia Encantada

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=15&id=2487

Alí podes ler máis historias da Compaña, tamén coñecida como Estantiga, Hoste, Estadea, Procesión das ánimas....

Esta historia contóunola un veciño de Melide e pareceunos moi curiosa, polo que decidimos redactala e compartila con todos vos.

É unha mágoa que se perda un folclore tan arraigado e rico como o que atopamos na tradición popular galega, por culpa de fenómenos importados, alleos á nosa cultura, como é o Halloween reconvertido en Samaín.

LENDA DO MES DE OUTUBRO 2016

"O Escribán da Casa de Atá.... e agora, unha de pantasmas."

Trátase dunha das máis fermosas lendas da Terra de Melide que ten como protagonista á pantasma do Escribán da Casa de Atá (Toques).

Esta lenda xa foi recollida por Carmelo Lisón Tolosana en "Antropología cultural de Galicia", pero poderedes ler a versión novelada da autoría de Xosé Manuel Broz Rei, recollida no seu libro Santantoíño de Toques, incorporada á web Galicia Encantada do recompilador da tradición oral galega, Antonio Reigosa.

Pincha no enlace para poder coñecela, vaivos gustar.

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2463

LENDA DO MES DE SETEMBRO 2016

"A Lenda do cabaleiro Santo Lanzatrote de la Tour"

Iniciamos a sección de lendas do mes. Irán aparecendo lendas da Terra de Melide, todas elas xa remitidas por nós á maior Enciclopedia Virtual do Imaxinario Galego: "Galicia Encantada". Un fabuloso proxecto coordinado por Antonio Reigosa, o maior especialista no tema, sendo ademais un excelente escritor.

Comezamos coa lenda do Cabaleiro Santo Lanzarote de La Tour, un nobre pertencente a Casa de Boullión de Francia, que peregrinou a Santiago de Compostela co seu séquito, aproximadamente entre os séculos XVII e XVIII, falecendo no Hospital de peregrinos de Sancti Spiritus, hoxe Museo da Terra de Melide. Esta lenda foi recopilada por Don Antonio Felpeto García (historiador da Comarca Eumesa).

Podes ler algo máis sobre a súa historia no seguinte enlace.

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=21&id=2501