SIMBOLOXÍA SOLAR, ESTELAR, LUNAR E FLORAL NA ARTE, E NAS ARTES POPULARES DA TERRA DE MELIDE: REPRESENTACIÓNS DE ROSETAS HEXAPÉTALAS, TETRAFOLIAS, RADIAIS, ESVÁSTICAS, CRECENTES E MINGUANTES DE LÚA E ROSETAS FLORAIS CON PÉTALOS E ESTIGMA.
Neste traballo imos tratar da simboloxía astral ás veces concibida como
representación floral esquemática presente no patrimonio artístico e
etnográfico da comarca Terra de Melide, deixando para outras ocasións o
mostrario zoomorfo (bestiario), e as diferentes decoracións de temática vexetal
e tamén os motivos xeométricos e de entrelazos, que tamén están presentes nesta
área xeográfica tan concreta.
Aínda que existen moitos máis exemplos dos que aquí tratamos, son todos
eles unha mostra máis ou menos axeitada para amosar o compendio de elementos
simbólicos de carácter fundamentalmente astral, que se poden ver nas
arquitecturas relixiosas do medievo e tamén presentes nas artes populares tanto
no plano arquitectónico como no meramente funcional.
A orixe destas representacións de carácter simbólico está fondamente
recollida nas fontes bibliográficas, pero polo xeral apúntase a que se
retrotraerían a substratos indoeuropeos prerromanos, posto que son símbolos que
están presentes nas culturas célticas e castrexas, como é o caso da Cultura Castrexa
do noroeste peninsular, moi recorrente na Galicia meridional e no norte de
Portugal, o mesmo que tamén se manifesta nas culturas protohistóricas indíxenas
dos pobos da Meseta.
Tanto na Cultura Castrexa como na Galaico-Romana (cultura de cohabitación
indíxena/romana que se desenvolve nos momentos do cambio de Era), son moi
habituais as representacións esquemáticas e simbólicas solares e estelares:
trisqueis, tetrasqueis, esvásticas e rosetas (fundamentalmente de seis follas
denominadas hexapétalas ou hexafolias).
Na Terra de Melide non contamos con representacións dese tipo de estadios tan
temperás, pero si que as documentamos dende os estilos prerrománicos (fundamentalmente
de raigame Visigótica), reproducidas na decoración da Igrexa de San Antoíño de
Toques.
Como non dispoñemos de exemplos deste tipo no noso territorio máis
inmediato imos amosar dous exemplos de estelas funerarias de adscrición
galaico-romana que reflexan, en combinación con outros motivos, rosetas
hexapétalas e demais símbolos de interpretación astral. Estamos a falar das
estelas de Mazarelos (Oza dos Ríos) e a de Vigo, que non son máis que dous
exemplos de escultura funeraria que conxugan esa dualidade entre o compoñente
indíxena castrexo e os cultos do panteón romano.
Estela de Vigo funeraria galaico-romana, depositada no Museo Quiñones de León.
Presenta unha media lúa que serve de berce dunha roseta hexafolia ou hexapétala.
Foto extraída da páxina web do museo.
Estela funeraria romana de Mazarelos (Oza dos Ríos) réplica. Depositada no Museo das Mariñas de Betanzos.
Nela reprodúcense motivos de círculos concéntricos e rosetas hexapétalas.
Foto extraída de wikipedia
Respecto ós motivos dos que xa temos evidencias nos tempos medievais e que
se asimilan e reproducen ata a saciedade na cultura popular galega, cunha dobre
finalidade tanto decorativa como protectora (profiláctica/apotropaica), que soe
ir asociada nas sociedades tradicionais con elementos simbólicos cristiáns,
como cruces e esquematizacións de custodias-relicarios ou virís. Nese eido soen
asociarse as rosetas e rodas solares con motivos astrais de carácter protector
positivo, que poden ir conxugadas con representacións de fases lunares que
serven como talismán de protección de males como o “lunario”, “nacidas” e tamén
de diversos males que nas culturas tradicionais se vinculan cos ciclos da lúa,
que se asocian con enfermidades vinculadas coa lactación dos nenos e mesmo
tamén de ser a orixe de mamites nos animais domésticos.
Con todo descoñecemos cal sería o motivo fundamental da representación
destes elementos simbólicos nas arquitecturas prerrománicas e románicas tan espalladas
pola xeografía galega, posto que estes mesmos motivos reproducidos nas artes
populares son basicamente idénticos, aínda que é moi probable que os plasmaran
a modo de talismáns ou elementos de
probable función máxica protectora.
As primeiras representacións deste tipo de símbolos na Terra de Melide
identificadas ata ó momento témolas na igrexa do cenobio bieito de San Antoíño
de Toques, que aínda que está datada no século XI, presenta elementos moi
significados coas arquitecturas hispano-visigóticas e mozárabes, o que indica
que poden ser elementos reempregados dunha edificación anterior ó ano 1067 (cando se fai a doazón do rei García ó Abade
Tanoi, para a fundación do complexo monástico). Dese xeito estariamos a falar
dunha cronoloxía moito máis temperá encadrada cronoloxicamente nos séculos
altomedievais. Así pois atopamos simboloxía de rosetas, estrelas e radiais na
imposta da ábsida, e nos capiteis do arco triunfal da igrexa, así como a
presenza dunha roda radial nun sillar acaroado a un dos capiteis do mesmo.
decoración de follas e unha peza con representación de dous tetrafolios en aspa pareados
Debuxo de X. M. Broz
Debuxos dos capiteis do arco triunfal de San Antoíño de Toques con representacións de estrelas, rosetas e unha gran esvástica flamíxera ou radial curva
Debuxos e fotos de X. M. Broz
con decoración de radial curva po esvástica flamíxera, rosetas e estrelas.
Debuxo de Broz
Detalles decorativos das decoracións de estrelas no capitel.
Fotod de X. M. Broz
Roda radial nun sillar adosado ó arco triunfal da igrexa de San Antoíño de Toques.
Fotos de X. M. Broz
Xa nos tempos plenos do románico, a finais do século XII e comezos do XIII,
tamén vemos mostras deste tipo de motivos nas arquitecturas das igrexas de San
Martiño de Moldes (Melide) atribuída á escola do mestre Pelagio, que se dataría
a finais do século XII, ou tamén a de San Estevo de Pezobrés (Santiso) que pode
situarse a comezos do século XIII. No primeiro exemplo advírtese a presenza de
rosetas cun círculo central, que pode entenderse que máis ben poden ser
representacións florais con pétalos e estigma central, aínda que tampouco pode
descartarse a súa significación solar. No segundo dos casos, na igrexa de
Pezobrés, é moi significativa a representación dun tetrafolio inserido nun
cadrado no tímpano da portada oeste, no frontis (que mesmo pode ser un ideograma
da cruz en aspa de San Andrés) .
Fachada oeste de San Martiño de Moldes.
No hastial represéntase un motivo de círculos concéntricos e unha roseta deseis follas
Representación dunha roseta pentapétala ou pentafolia con estigma central,
nunha pedra situada na base do lenzo sur da igrexa de San Martiño de Moldes
Roseta de cinco follas con estigma central situada ó carón da portada sur da igrexa de San Martiño de Moldes
Roseta representada nun sillar da fachada oeste da igrexa de San Martiño de Moldes.
Correspóndese cunha roseta de seis follas con estigma central.
Debuxo da portada oeste da igrexa de San Martiño de Moldes.
No trabatel da vella porta de madeira representábase un tetrafolio calado.
Debuxo de X. M. Broz
Portada oeste de San Estevo de Pezobrés con representación de cruz ou roseta tetrafoliada.
Debuxo de X. M. Broz
Detalle da chambrana, arquivoltas e tímpano da fachada oeste
da igrexa de San Estvo de Pezobrés con unha representación dun tetrafolio es aspa.
Debuxo de X. M. Broz.
E xa nun momento máis tardío, que se vincula cos comezos do século XIV nos
que se conxugan elementos do Románico e do Gótico, na edificación transitiva
protogótica da Igrexa Parroquial de San Vicenzo de Vitiriz, advírtese a presencia
de tetrafolios na rosca do rosetón do testeiro e tamén en tres dos canzorros
que se sitúan baixo o aleiro do tellado, que poden tratarse tanto de simboloxías
astrais coma florais, sen poder decantarse claramente por calquera desas
variables conceptuais, por ser unha esquematización de motivos.
Rosetón do testeiro sobre a ábsida da igrexa de Vitiriz con decoración de tetrafolios na rosca exterior.
Rosetón de Vitiriz con decoración de tetrafolios na rosca exterior.
Debuxo de X. M. Broz
Canzorro do muro sur da igrexa de San Vicenzo de Vitiriz coa representación en altorrelevo dun tetrafolio en aspa.
Debuxo de X. M. Broz
Canzorro do muro sur da igrexa de San Vicenzo de Vitiriz coa representación en baixorrelevo dun tetrafolio en aspa.
Debuxo de X. M. Broz
Outros exemplos de cronoloxía máis recente, encadrada nos séculos da Idade
Moderna, atopámolos en senllas edificacións civís situadas no Concello de
Toques, tanto nun brasón dun inmoble en Montelén, coma nun moi rechamante
lintel dunha vivenda da aldea de Paradela, sinalando que ambas se sitúan na
mesma parroquia de San Paio de Paradela.
É especialmente rechamante o segundo exemplo, posto que na portada da casa
de Prieto chama motísimo a atención a representación de diversas cruces nos
sillares que compoñen as xambas das portas, e o magnífico lintel no que se fai
unha composición con elementos simbólicos de clara función profiláctica,
protectora ou escorrentadora de males, no que comparten escenario unha media
lúa invertida, tres estrelas de oito
puntas, un pentagrama, pentalfa ou pentáculo “cristianizado” (ó presentar unha
cruz gravada no campo central), ademais dunha gran cruz latina de dobre trazo e
da representación dun bóvido.
Escudo da casa de Pandelo de Montelén no que se reproduce un crecente de lúa entre dúas estrelas de seis puntas.
Debuxo de X. M. Broz
Lintel da casa de Prieto en Paradela (Toques), entre outros motivos simbólicos aparecen unha media lúa, tres estrelas de 8 puntas e unha pentalfa con cruz no campo central.
A finais do século XIX podemos atopar estas mesmas representacións de
rosetas, estrelas e círculos solares gravadas en laudas funerarias que atopamos
en camposantos da Terra de Melide, e que xa foron recollidas por Vicente Risco
no “Terra de Melide”, o que nos indica o uso indistinto de elementos sagrados e
relixiosos con outros considerados máis profanos.
Estes motivos foron empregados durante os séculos XIX e principios-mediados
do XX nas artes populares, xa que se poden atopar rosetas tetrapétalas e hexapétalas,
medias lúas, discos solares e estrelas en moitos obxectos de uso cotiá como en
camas, arcóns, huchas, farois, xugos,... así como cruces de diversas formas en
xambas e linteis de portas e ventás de casas e sobre todo muíños, co mesmo uso
profiláctico ou protector que tiñan séculos antes.
Debuxo de laudas funerarias da Terra de Melide realizado por Vicente Risco,
nunha delas reprodúcense rosetas radiais e rosetas hexapétalas.
Laudas funerarias de camposantos do Concello de Santiso datadas a finais do século XIXcon representación de diversos motivos (entre eles distínguense rosetas hexafolias ou hexapétalas).
Xugo do Museo da Terra de Melide. No camallón central represéntase a recurrente roseta hexapétala.
Debuxo de tres xugos con rosas hexapétalas ou hexafolias.
Autor Vicente Risco
Debuxo dun xugo con representación de tetrafolia ou tetrapétala en aspa.
Autor Vicente Risco
Arcón de madeira de castiñeiro do Museo da Terra de Melide.
Represéntase unha gran roseta tetrapétala ou tetrafolia inserida nun círculo.
Farol procesional do Museo da Terra de Melide (do obradoiro do latoeiro Alfonso González).
Na decoración reprodúcese unha roseta hexapétala
Na cambota represéntanse rosetas ou estrelas de seis puntas a modo de decoración.
Podemos concluír que existe unha utilización reiterativa da simboloxía
astral, presente na nosa cultura dende a Protohistoria, e que foi empregada
tanto en arquitecturas de carácter sagrado (igrexas, laudas funerarias), en
manifestacións da artesanía popular de uso cotiá (xugos, farois,...), como en
construcións civís de carácter privado (linteis e xambas de portas de casas e
muíños), tendo unha motivación de carácter protector herdado.
Bibliografía:
-Broz Rei, Xosé Manuel: “O románico da Terra de Melide no Camiño de
Santiago”. Publicado no Boletín nº 7 do Centro de Estudios Melidenses-Museo da
Terra de Melide, ano 1992.
- Broz Rei, Xosé Manuel: “Santantoíño de Toques”, ano 2011.
- Broz Rei, Xosé Manuel: “Santiso na Terra de Abeancos”, ano 2013.
- Liste Fernández, Araceli: “Funcionalidad y estética en le Museo
Etnográfico Liste”, ano 1991.
- Lorenzo Fernández, Xaquín (Xocas): “Etnografía”, publicada en “Historia de
Galicia”, dirixida por Ramón Otero Pedrayo, Vol I e Vol. II. Editorial Nós, ano
1962.
- Risco, Vicente: “Estudo etnográfico da Terra de Melide”, capítulo IV do “Terra
de Melide”, publicado polo Seminario de Estudios Galegos, ano 1933.
- Vázquez Neira, Cristina e Broz Rodríguez, Xurxo: “Como entendernos coas
pedras”, publicado no blog do Museo da Terra de Melide: museomelide@blogspot.com, ano 2016.
Artigo elaborado por Cristina Vázquez Neira e Xurxo Broz Rodríguez
