PEDRAFITAS OU MENHIRES EN MELIDE E CONTORNA

Pedrafita do Casal, Campos, Melide.

Fai poucos días estivemos a falar de petróglifos prehistóricos e tamén de petróglifos de termo de época medieval ou moderna. Mais hoxe queremos falar doutros elementos arqueolóxicos moi singulares: os coñecidos como pedrafitas, pedras fitas ou tamén parafitas, e para entendernos como menhires.

Ata fai pouco tempo na literatura arqueolóxica so se identificaba a Lapa de Gargantáns (Moraña, Pontevedra) como unha pedrafita realizada en tempos prehistóricos, pero nos últimos anos foron varias máis as que se consideraron que efectivamente tamén o eran e foron declaradas BIC pola Xunta de Galicia. Pero o tema non queda así, posto que agora coñécense moitísimas máis, espalladas ó longo da xeografía galega, sen poder precisarse facilmente se se tratan de pedras fitas encadrables a estadios da Prehistoria Recente, ou se se tratan de marcos delimitadores de época medieval, ou mesmo moderna.

No concello de Melide, e tamén no veciño concello de Boimorto, temos a sorte de contar con magníficos exemplos deste tipo de elementos, pero tamén se teñen descuberto outros nos concellos de Friol (Lugo), e no de Guntín (tamén na provincia de Lugo) como a coñecida Pedrafita do Alto da Goia (que ten declaración BIC). E tamén se teñen identificado algunhas nas Terras do Deza, na provincia de Pontevedra.

Vemos por tanto que o tema das pedrafitas se converteu en actualidade nos círculos arqueolóxicos, pero que con todo non se determinaron informacións categóricas e unánimes que servisen para discernir entre pedrafitas prehistóricas e marcos medievais, máis aló de que presenten gravuras asociadas a uns momentos ou a outros: coviñas, cazoletas, sucos con serpentiformes, meandros, zigzag, ... (para as prehistóricas), ou cruces, iniciais, ou inscricións en abreviatura, ... (para os marcos de termo).

En Melide é coñecida a Pedrafita do Casal, situada na Parroquia de Santa María de Campos. Foi descuberta casualmente pola familia de Sara Seijas Fuciños, cando realizaron o ensanchamento dunha pista e desmontaron un valado de pedra, posto que a pedrafita atopábase deitada e servindo de base do mesmo. Esta enorme pedrafita foi recolocada con moita dificultade na marxe da pista asfaltada que leva dende a Igrexa de Campos ata a aldea do Real, e dese xeito pode ser visualizada doadamente. Debemos por tanto agradecer ós propietarios da finca esta acción, posto que é un xeito de posta en valor da mesma.

Pedrafita do Casal, Campos, Melide.

A pedrafita do Casal está realizada en ollo de sapo (Gneis ocelar), e presenta unhas dimensións moi notables, cunha altura que debe andar ó redor duns 5 metros, aínda que “ tan so” son visibles 3,30 metros da mesma, e cunha anchura máxima visible de 1,73 metros, e un grosor indeterminado, ó atoparse encastrada nun noiro da pista asfaltada. Na súa parte á vista non se aprecian gravuras ou insculturas, pero tampouco é raro que non existan ó estar realizada nunha rocha tan extremadamente dura e moi mala de labrar.

Mais tamén no concello veciño de Boimorto, concretamente no lugar de Fontiñas, na parroquia de San Martiño de Andabao podemos contemplar outros tres magníficos exemplos de pedrafitas, de presumible adscrición prehistórica. Ditas pedrafitas foron descubertas fai máis de 25 anos, soterradas en parcelas e leiras que se unificaron e acondicionaron debido á concentración parcelaria. A familia de Luis Seoane, propietaria das terras, reparou tamén na singularidade delas e quíxoas poñer en valor colocándoas en lugares moi visibles, nas beiras das pistas, coa finalidade principalmente estética de “facer bonito”.

A primeira delas colocárona na encrucillada entre a estrada DP-1003 e a pista que leva ás aldeas de Paravico, Casas, Hospital, Ponte e Pedreira.

Trátase dunha pedrafita labrada en granito, e moi singular polo seu deseño e moi elaborado. Presenta feitura fusiforme e perfil arqueado con engrosamento a media altura. As caras presentan tendencia redondeada, a excepción da parte nordeste (a que mira ás terras de cultivo), onde tende ó aplanamento. A sección é amendoada. Mide 1,77 metros (visibles), non coñecéndose canto máis está fincada no terreo, e conta cun perímetro de 2,63 metros (medidos a media altura).

Esta pedrafita chama moito a atención debido á súa perfección formal, tanto é así que se descarta que poida tratarse dun marco antigo, e tamén se descarta unha formación debida a axentes naturais.

Pedrafita I de Andabao (As Fontiñas, San Martiño de Andabao, Boimorto).

A segunda pedrafita tamén é moi contundente, no que a á súa morfoloxía “amenhirada “ se refire,  de feito lémbranos moito ó Menhir  do Padrâo en Vila do Bispo, no distrito de Faro, no Algarve portugués. A pedrafita atópase na marxe da estrada DP -1003, a escasos metros da pista que leva á igrexa parroquial de Andabao.

Destaca ó igual que a anterior polo seu esmerado deseño, presentando feitura esbelta, fusiforme e remate picudo. Ó igual que a anterior as caras presentan tendencia redondeada, e as modificacións nas mesmas responden a pérdidas parciais de material, tanto na base do estremo sueste como na cara norte. Presenta unha sección ovalada. Midde 2,28 metros (visibles), descoñecéndose canto máis hai fincado no terreo. O perímetro medido na parte central é duns 3 metros.

Pedrafita II de Andabao (As Fontiñas, San Martiño de Andabao, Boimorto).

A maiores existe unha terceira pedrafita fincada, algo máis dubidosa que as anteriores, pero de meirandes proporcións. Está situada dentro dunha finca na marxe dereita da pista que leva á igrexa de Andabao, e colocada ó carón dunha poza artificial para regadío.

Correspóndese cunha pedrafita, ou  cun batolito granítico modificado, que conta cun deseño moito máis tosco cas anteriores. Presenta sección ovalada,  caras redondeadas e engrosamento progresivo dende o cumio ata a base. Na súa superficie distínguese diversas diaclases naturais, pero tamén algunhas marcas na parte superior, en sentido máis ou menos concéntrico, que poden corresponderse con pegadas do labrado/modificado do batolito natural.

Pedrafita III de Andabao (As Fontiñas, San Martiño de Andabao, Boimorto).

Parece ser que ademais destas tres pedras, cando se fixeron os traballos da parcelaria, apareceron máis desta mesma natureza, e que tamén se identificaron outras pedras de forma máis ovoide, e non tan ben definidas, pero bastante estilizadas que poderían ter estado chantadas formando parte dun monumento complexo, a modo de círculo lítico ou crómlech, ou doutro tipo de estrutura conformada pola combinación intencional de pedrafitas.

A cuestión é que este complexo de Andabao debe ser analizado con cautela, debido á perda do contexto arqueolóxico orixinal, pero ó mesmo tempo resulta canto menos chamativo que aparecesen varias pedrafitas nun espazo próximo e concreto, que fai que se considere a existencia dun monumento desaparecido.

Tamén no ano 2012 produciuse outro achado casual dunha pedra “curiosa” no concello de Santiso, no lugar de A Ponte Nova, na parroquia de San Xoán de Arcediago, nunha finca situada ó carón da estrada AC-840. Esta pedra apareceu cando se realizaron uns traballos mecánicos de acondicionamento dun acceso máis adecuado para a propiedade, na que se recolocou erguida, posto que hai que indicar que se atopou deitada e cuberta por terra e pedras máis pequenas. Esta pedra presenta unha forma moito máis ancha e menos esbelta que os exemplos anteriores, pero a súa feitura e marcas de labrado conducen a cavilar nunha elaboración intencionada e, canto menos, antiga.

Máis que a unha pedrafita lembra ó chanto ou ortostato dunha anta. Está realizada en ollo de sapo (gneis ocelar), ó igual que a pedrafita do Casal. Presenta forma amendoada con vértice apuntado e perfís curvilíneos. A cara frontal presenta tendencia aplanada mentres que a traseira é máis irregular, tamén conta cunha superficie plana e outra cortada en bisel (semellando unha fractura recente).

Pedra da Ponte Nova (San Xoán de Arcediago, Santiso).

Na cara frontal ou sur aprécianse unhas marcas de labrado en disposición concéntrica o que indica elaboración antrópica intencionada. A altura visible é de 1,97 metros, pero segundo a información do propietario da finca, Celso Hermida que foi quen a recolocou, está soterrada aproximadamente uns 50 cm., o que suporía unha altura duns 2,50 metros. O ancho máximo que se puido medir é de 1,75 metros, e o grosor a media altura é de 70 cm., pero será maior canto máis se aproxime á base.

Esta pedra pode tratarse dun chanto dunha anta, como xa se sinalou anteriormente, dunha pedrafita ou de calquera outra produción antiga, posto que presenta pegadas de realización mediante técnicas de labrado, descartándose pois que sexa de formación natural, ou si o foi, presentaría evidencias de manipulación e adecuación.

Estes son algúns exemplos do fenómeno de megálitos concibidos como pedrafitas ou menhires identificados en Melide e na súa contorna.

Artigo elaborado por Xurxo Broz Rodríguez e Cristina Vázquez Neira.