LENDA DO MES
Nesta sección incluímos aquelas lendas, relatos fantásticos, contos da tradición oral e mitoloxía da Terra de Melide.Moitas destas historias foron recollidas polos eruditos do Seminario de Estudios Galegos a principios do século XX, outras pertencen ó imaxinario popular e moitas delas foron escoitadas contar por nós mesmos, de xente que cre no que di.
Un compendio de saber ancestral, popular e de crenzas que non deben ser esquecidas e que é unha obriga recoller e gardar, xa que representan o coñecemento do pobo e a natureza mesma dunha cultura.
Todas elas están xa a bo recaudo na marabillosa enciclopedia da tradición oral Galicia Encantada, coordinada polo escritor e especialista Antonio Reigosa. Dende aquí queremos amosarlle o noso máis sincero agradecemento por ter ideado tan necesaria páxina web e a nosa máis profunda admiración polo seu bo facer, o seu traballo incansable e a súa prodixiosa maneria de custodiar o saber ancestral do pobo galego.
Cada mes iremos incorporando unha nova lenda. O seu relato completo pódese ler pinchando no enlace que leva directamente á páxina web Galicia Encantada, onde ademais, se poden ler moitas outras lendas e contos de todo o noso país.
![]() |
Imaxe
extraída da páxina web acostureira.com. Trátase
dun debuxo da ilustradora Noemí Negra para
a camiseta que representa aos Biosbardos. |
Deixamos a continuación unha historia acontecida ao redor destes seres,
baseada nun acontecemento real, do que por suposto, podemos ser todos
partícipes e sentirnos identificados como protagonistas.
Neste relato aportamos unha variante ou versión local,
tal e como nós a escoitamos en Melide, pero da que temos oído variables máis ou
menos análogas, pero con matices diferenciados.
Estámonos referindo ó conto inventado popularmente, co propósito de burlarse de cativos, e non tan cativos, que se inician nas artes da caza e da pesca fluvial, tendo neste caso que ser capaz de darlle captura a un animal (inventado ou imaxinario, pero que ó iniciado e inexperto cazador ou pescador fanlle crer que é real). O animal en cuestión coñécese por distintos nomes, aínda que nestas comarcas da Galicia central sóese referir coa fórmula gozofello, quen tamén se pode identificar con outros, como gazafellos, gamusinos , gambusinos,… e tamén o tan frecuente e ben soante biosbardos (do que se acuñou a expresión tan coñecida de “ andar ós Biosbardos”, equiparable á de “ir ós gozofellos”, que veñen a significar: andar despistado).
Compre indicar que sempre se deixa en dúbida o tipo de
animal que é, para así deixar máis en evidencia ó burlado. Nesta zona só se
incide no feito de que se trata dunha especie fundamentalmente acuática, que
hai que capturar metido nas augas dun curso fluvial, pero que pode tratarse
tanto dun peixe (o menos probable), dun anfibio, dun mamífero, ou dunha ave
acuática, pero sempre dun alto interese culinario, polo que a súa captura debe
entenderse coma unha práctica xustificada e racional. A primeira vez na que nos
tomaron o pelo coa existencia do gozofello (estamos a falar dos anos oitenta),
os artífices da burla sinalaron que se trataba dun “avichuco de río” para máis
ou menos especifica-la especie ou familia do animal.
Para darlle caza ou pesca é preciso artellar unha práctica cinexética en equipo, e provista de inxenio e coordinación do grupo. Os participantes son un grupo de persoas, non moi numeroso, que se encarga de asustar e guiar ós gozofellos ata o alcance do captor; este papel máis relevante queda en mans do iniciado, para darlle un suposto papel protagonista, mentres que os que fan de espantadores dos animais son os que tramaron a burla.
O protagonista debe permanecer estático e en silencio no medio das augas do río, e se pode ser no medio dunha corrente de auga, provisto dun cesto ou dunha rede coa que coller ós gozofellos, mentres que os demais compoñentes de partida se sitúan a unha considerable distancia augas arriba, para supostamente asustar ós animais e face-los saír dos seus escondites, fuxindo augas abaixo ata a posición do inexperto, pero voluntarioso protagonista, que espera co cesto ou coa rede na man.
Compre sinalar, xa que é fundamental, que o gozofello
é un animal de hábitos exclusivamente nocturnos, polo que a súa captura debe
realizarse unicamente pola noite. Cando vai transcorrida parte da noite os
artífices do calote deixan só ó novato, quen permanece no medio do río,
aterecido de frío, e con cambras en todo o corpo pola postura. Para acentuar
aínda máis o escarnio, os artífices recomendáranlle previamente ó iniciado que
se non tiña éxito coa empresa, debía recitar e intervalos regulares e cada vez
máis frecuentes o dito:
Gozofello vente ó rello… gozofello vente ó rello…
gozofello vente ó rello…¡, e así reiteradamente.
NOTA
Escoitado
por primeira vez da voz dos irmáns Jesús e Francisco Varela, naturais da
aldea da Fraga, parroquia de Vilamor (Concello de Toques), na década de
1980.
Baixo esta nomenclatura identifícanse os penedos que posúen un
folclore arraigado dende tempo inmemoriais. Atribúeselles a estes penedos unha
simboloxía máxica, protectora, ritual, pagá ou mesmo cristiá, na que
encantamentos e seres mitolóxicos actúan de xeito intencionado cos veciños e
xentes que se atopan nas súas proximidades, case sempre asociado a un tesouro
oculto ou a necesidade de acadar algún tipo de ben material a cambio dun
desencantamento ou dun xogo de artimañas.
Na Terra de Melide contamos con varios exemplos que levan o nome
de “mouras” ou “mouros” e que están relacionadas con diversas lendas locais.
Aquí trataremos hoxe a Pena Moura (Sobrado dos Monxes) a Cheminea dos Mouros e
as pías de Mourazos (ambas en Santiso).
Pero antes de falar delas imos amosar as verbas que Martín Almagro
Gorbea e Fernando Alonso Romero nos din acerca das penas mouras na publicación Penas
Sacras de Galicia editado pola fundación Luís Monteagudo:
“Son frecuentes en Galicia as penas asociadas a seres da mitoloxía
local, entre os que predominan as penas e penedos de mouros e mouras. Tamén sóese
atribuír aos mouros os restos arqueolóxicos de numerosas construcións antigas;
sempre sen precisar datas e, con frecuencia, dotadas de variadas lendas. Os
mouros son os “outros”, os que están noutra dimensión espacial relacionada co
mundo do Alén, no que tamén moran os antepasados e, ao igual que eles, seguen
vivindo na imaxinación popular, coa diferenza que os mouros habitan entre as
ruínas dos castros, nas pedras dos dólmenes, nas covas, nas fontes, e nas
grandes rochas que destacan na paisaxe.
Nese mundo mítico dos mouros atópanse tamén as mouras [...] A
palabra maura, mora, moira, moura e o seu equivalente masculino parecen proceder
da palabra celta mrwos, derivada do indoeuropeo mr-twos, raíz da que provén a
palabra latina mortuus, que significa “morto”. Outra hipótese paralela relaciona
mouro coa palabra céltica mahra o mahr, que significa espírito, significado
próximo ao anterior semántica e etimolóxicamente. Por iso, xa dende o século
XIX Marcelino Menéndez Pelayo e outros autores comprenderon que os mouros e
mouras do imaxinario popular son, en realidade, espíritos dos mortos ancestrais”[...]
Na Terra de Melide e nas comarcas veciñas é moi habitual atoparnos
cos mouros percorrendo as nosas aldeas, cando se lle pregunta ós veciños
por mámoas, castros e cousas dos tempos antigos. Ademais de consideralos
coma uns seres argallantes e burleiros, que adoitan facer trasnadas e
encantamentos, incluso se fala de mouras engaiolando ós mortais,
asistimos a súa faceta máis creativa como hábiles e prolíficos executores
das máis diversas mostras dos tempos pretéritos. Tamén a eles se lles
asocia a modificación da paisaxe e as formas caprichosas das penedías máis
destacadas.
En base a isto e facendo referencia ás referencias toponímicas dos
tres exemplos da comarca, imos amosar eses lugares que levan o nome de moura ou
mouro na súa nomenclatura.
A Pena Moura da Moruxosa (San Mamede de Pousada, Sobrado):
Na Serra do Bocelo, na divisoria entre os concellos de Toques e Sobrado dos Monxes (A Coruña) atópase a área megalítica de Forno dos Mouros. Nesta área contabilízanse unha decena de mámoas, entre as que destaca o dolmen do Forno dos Mouros, así como unha formación granítica natural (producida pola erosión) denominada "A Pena Moura" cargada de lendas e folclore.
Para chegar a ela hai que dirixirse ata a aldea d'A Moruxosa, na
parroquia de Paradela (Toques). Ó pouco de saír da aldea, seguindo en dirección
a Sobrado dos Monxes, contémplase a Pena, de dimensións descomunais (acada os
11 metros de altura) e feitura ovoide, xa que se trata dun bolo de granito de
liñas redondeadas, que descansa sobre un encame erosionado de gneis, a modo de
niño. Xunto á Pena, na cara sur, aprécianse outras penas encabalgadas
conformando un amplo abrigo natural.
Este elemento conta
cunha grande dimensión cultural, posto que aínda que a súa formación é de orixe
natural, producida por axentes erosivos, a el asóciase un rico folclore
vinculado ó imaxinario popular dos mouros e a lendas de tesouros, recollidas en
boa parte por Vicente Risco e Amador Rodríguez Martínez no capítulo
"Folclore de Melide" do Terra de
Melide (Seminario de Estudios Galegos, ano 1933). Destas reprodúcense
algunhas no audio desta ficha.
A
dimensión máxica e cultual desta formación tan destacada, vai posiblemente
asociada ó feito de atoparse no alto dunha dorsal, na que se dispoñen
aliñadas un total de 16 mámoas, e pola que discorre o trazado do Camiño Real do
Bocelo (que comunica Melide e Boimorto con Sobrado dos Monxes, atravesando o
Concello de Toques). A asociación entre mámoas e grandes afloramentos de rocha,
probablemente servise para destacar a presenza dos monumentos megalíticos dende
grandes distancias, como se ten apuntado en hipóteses de arqueoloxía da
paisaxe.
A Pena Moura
pola súa maxestuosidade, conferíuselle unha dimensión mítica, asociada ó
imaxinario dos mouros. Aínda pervive no sentir popular a crenza de que a levaba
unha moura sobre a súa cabeza. Hai varias versións recompiladas por Antonio Río
López que reproducimos de maneira literal:
- "Cuentan por ejemplo, que esa roca fue traída en la cabeza por una
mujer "moura" y que al colocarla un momento en el suelo para
descansar, comprobó asombrada como la piedra iba creciendo cada vez más hasta
convertirse en la enorme mole con la que lógicamente no podía continuar".
Outra versión dí, segundo o mesmo autor:
"la tienen los lugareños como colosal barómetro que predice la
llegada del invierno; así el dicho de: xa chegou o inverno á
Pena Moura,
significa que ineludiblemente el invierno está ya a la puerta".
Por último fai mención a unha terceira
versión provista dunha boa dose mitolóxica:
"Un sacerdote haciendo su habitual
rezo en aquel lugar, un buen día pudo ver como la roca se abría ofreciendo ante
sus ojos estupefactos un precioso altar de oro; más por querer acercarse, dejó
el breviario sobre el suelo y un golpe de viento removió sus páginas lo que
motivó que la piedra volviera a cerrarse al instante".
Para
completar o lendario da pena moura:
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=3&id=2461
https://www.abeancos.gal/elemento/pena-moura
A Cheminea dos Mouros (Vimianzo, Santiso):
A Cheminea dos Mouros correspóndese cunha formación xeolóxica natural producida mediante fenómenos erosivos. Trátase dun elemento da paisaxe moi sobranceiro, cuxa forma caprichosa probablemente deu lugar a ser bautizada cun nome tan gráfico: por un lado o de "cheminea" debido a súa forma estilizada, esbelta e prominente, e por outra banda esa alusión ou atribución "ós Mouros" leva a vinculala cunha das figuras máis características e intrínsecas do noso imaxinario popular. É ben sabido que a este pobo mítico do folclore galego, que acostuma vivir baixo terra, maniféstase por ser unha raza de seres argallantes e inquedos que ademais de aparecérselle ós mortais, tamén son os responsables da elaboración e construción de canto monumento antigo se ergue polo país (a eles se lle atribúe a construción de monumentos megalíticos, castros, castelos, pontes,...e tamén de elementos naturais sobranceiros da paisaxe).
Na liña
do anteriormente exposto non resulta nada raro atoparnos perante penedías
destacadas polas súas dimensións e formas, ás que a tradición popular oral deu
por asignar a este pobo mítico imaxinario, ó coidar que a súa feitura tiña que
deberse a estes seres argalleiros e non ós fenómenos naturais que producen a
erosión sobre elementos xeolóxicos (vento, auga, pedrisco,...).
Tamén foron
os mouros os que lle deron forma á Cheminea dos Mouros do Rechinol, como indica
o seu topónimo. Esta atopámola na parroquia de Santa María de Vimianzo no
Concello de Santiso (A Coruña), proxectada a gran altura sobre o curso do río
Furelos, á altura da presa da central eléctrica do Rechinol. Aparece coroando
un relevo moi abrupto de rochas escarpadas, con forma de cantís.
A Cheminea dos Mouros ven a ser un bloque
exento de rocha metamórfica que mantén un equilibrio inestable, que vai
proxectado directamente sobre a vertente. A súa forma amósase moi caprichosa,
estilizada e esbelta, o que fixo pensar ás xentes que fora realizada de
maneira artificial polos mouros, de aí xurde ese ocorrente topónimo. Quen a
bautizou seguramente cavilou que se trataría da cheminea dunha morada de mouros
que vivirían baixo terra no interior das penedas.
No ano 1913 xa foi descrita por Don Eduardo Álvarez Carballido no
Boletín da Real Academia Galega.
Asistimos por tanto a outro exemplo de atribución das formas
erosivas da paisaxe a un pobo (os mouros) capaz de facer e desfacer ó seu
antollo.
Para completar o lendario da Cheminea dos Mouros:
https://www.abeancos.gal/elemento/cheminea-dos-mouros
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2592
Neste caso non se trata tanto dun topónimo que nos sitúe no lendario senón da propia utilidade do elemento en si, que está asociado directamente cos mouros. Aínda que o nome poda inducir a un probable orixe na palabra mouro, o certo é que segundo Nicandro Ares Vázquez, estudoso da toponimia comarcal (publicada nos Boletíns do Museo baixo o título de “Onomástica parroquial dos concellos de Melide, Toques e Santiso), a orixe do nome de Mourazos “provén do antropónimo latino Mauratius, derivado de Maurus [...], citando un Monte Mauratio no ano 1152 en Portugal. Primeiro sería o nome do posuidor dunha vila, hoxe aldea de Mourazos, onde se formou despois unha parroquia con esta mesma denominación [...]”.
Pero onde na
actualidade se ergue a igrexa de San Xurxo de Mourazos (do século XVIII, e agregada
á parroquia de Santalla de Rairiz no ano 1890) e o cruceiro (do século
XIX) considérase que estivo emprazada a desaparecida Torre de San Xurxo,
pertencente ao conde Sancho de Ulloa e derrocada polos Irmandiños no ano 1467.
Aparece nomeada nun documento do ano 1214 no que o rei Alfonso IX dona á igrexa
de Santiago a Terra de Abeancos. Tamén aparece documentada no Preito
Tavera-Fonseca datado no ano 1525.
Na
actualidade non se conservan restos desta torre, nin doutras estruturas
anteriores, a pesar de que se considera que nese emprazamento con forma de
outeiro, proxectado sobre o curso do río Ulla, houbo un castro. O que si
se pode ver con claridade, son unhas penas situadas a poucos metros da igrexa
(no extremo norleste), que presentan dúas pías artificiais mutiladas
e escavadas na superficie das mesmas, de función e cronoloxía
indeterminada, pero de feitura inequivocamente artificial ou antrópica, que
contan con folclore asociado ao pobo mítico dos mouros, que as utilizaban
para darlle de beber e comer ós cabalos, segundo a tradición popular.
Trátase por tanto de
tres exemplos significativos da presenza do pobo mítico dos mouros na nosa
comarca e que deixaron unha pegada indeleble na mentalidade popular e no
folclore transmitido de xeración en xeración.
Neste mes de outono, no que os días caen ó igual que as follas árbores ou as castañas para o magosto, imos falar dos animais que anuncian ou presaxian acontecementos, na maioría das ocasións, funestos. Trátase dunha serie de animais que conviven con nós, como os cans, ou que habitan no noso entorno como poden ser as curuxas ou corvos, ós que se lles atribúe a propiedade de poder vaticinar a morte entre outros sucesos lutuosos. É un feito que non imos tentar demostrar científicamente, pois neste apartado nos referimos a todas esas crenzas, ditos, contos, lendario en xeral, que forma parte do imaxinario colectivo, e desa sorte de realidade que existe paralela á que se pode comprobar empiricamente, e que en ocasións incluso, pode ser máis tida en conta que a realidade absoluta, é dicir, as crenzas e saberes do cotiá e do observado na natureza.
Xa que estamos próximos á noite de Santos, noite na que segundo a crenza máis ancestral se abren portas entre este mundo mailo outro, imos falar deses animais que parece poden sentir ambas realidades a un tempo, e nolo fan saber a través dos seus comportamentos.
O Moucho, considerada un ave premonitoria, xa que sen ven berrar riba dunha casa é sinal de morte e incluso ás veces bate contra as ventás (Vicente Risco, Terra de Melide, 1933). Tamén o ouveo do can e sinal de mal agoiro, se sempre se ten oído que estes animais de compaña ventan a morte de alguén da casa ou dalgún veciño e se se escoitan os seus ouveos cando alguén está enfermo, pénsase que están anunciando a súa morte. Segundo o Diccionario de seres míticos galegos a aparición dun can branco é sinal de bo agoiro, pero se se trata do can do Urco, é aviso de morte. Nesta mesma publicación tamén lemos que a curuxa é sinal de anuncio de morte, xa que é o xeito que teñen os ananos de disfrazarse para anunciar este percance, e nalgúns casos pode tratarse dunha bruxa transformada neste paxaro. En todos os casos a aparición ou visión deste paxaro é sinal de mal agoiro que pode traer moitas desgrazas, ás veces relacionadas coa meteoroloxía. A identificación deste animal coas bruxas ven de lonxe, de feito a palabra latina Strix designa ó mesmo tempo á bruxa e a curuxa (Diccionario dos seres míticos galegos, páx 97). O mesmo acontece cos mouchos, tamén son sinal de morte, de feito existe unha copla popular que di o seguinte:Eu ben vir estar o moucho
enriba dun acio de uvas.
Vaite de aí, morte negra,
desamparo das viúvas.
(Diccionario de seres míticos galegos, páx
169)
Tamén o mestre Nilo Cea falou deste tipo de
poderes que teñen estes animais, en concreto o can e o moucho, como ventadores
da morte. Reproducimos a continuación o conto narrado polo Mariano, personaxe
imaxinario creado por este autor e que conta o seguinte sobre os vaticinios
destes animais: “Unha cousa que me ten dado moito que cavilar e que maxinar
dabondo, é o poder que teñen os mouchos e máis os cans pra ventar a morte.
Na miña aldea cando eu era cativo, ao ente
da miña casa, porta con porta coma quen di, houbo un can de perdices que tres
ou catro semanas, denantes de haber defunto nin enfermo tan sequera na
parroquia, xa daba en ouvear i en laiar tan deloridamente, que a xente chea de
medo, iba dicindo polo baixo:¡Ai Xesús, ¿a quen lle tocará desta vez?!
E tocáballe a quen ninguén era capaz de
adiviñar, pro... tocar, tocaba do que era mal; porque aos cas que teñen bos
ventos, non hai cousa que poida enganalos no tocante á morte da xente. Non hai
dúbida de que cando non anda lonxe a hora da morte, denates xa de enfermar da
doencia que seña, e de encepar no leito, encoménzase a cheirar leviamente a difunto.
A xente non se percata deso, por os cans si [...].”
LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2022
“A Fonte Santa de Lema, Arzúa”
A tan só 4 km ó sur da vila de Arzúa, onde o rego
Carracedo desemboca no río Iso, atópase a capela da Fonte Santa de Lema, no
medio dunha carballeira sita na marxe esquerda ou norte dese rego. Trátase
dunha paraxe ben coidada na que as únicas arquitecturas se corresponden coa
capela e cuns muíños.
A Capela da Fonte Santa correspóndese cunha
edificación austera, erguida no s. XVIII, tendo como advocación a Nosa Señora
da Fonte Santa (nunha versión local da Virxe do Rosario).
A escasa distancia da capela, na propia marxe do rego
Carracedo, sitúase a Fonte Santa cuxas augas agroman entre as penas
situadas na mesma beira, e desaugando no leito fluvial.
Esta fonte milagreira é un manancial de augas
sulfurosas medicinais, das que teñen cheiro a ovos podres, e que presenta
tonalidades abrancazadas.
Desta Fonte Santa e das súas propiedades dá conta o
sacerdote e profesor de humanidades Eduardo Aurelio Cacheda Vigide, referindo
tanto as súas virtudes como as que a tradición popular lle atribúe.
Á fonte atribúense grandes milagres e propiedades
curadoras grazas a intercesión da Virxe. Conta a tradición que o manancial
deixou de manar auga cando alguén pretendeu sacarlle rendemento como negocio, ó
pretender vender a auga ás xentes que procuraban obter os beneficios curadores
destas dela.
Tamén se conta que deixou de manar cando se discutiu
ou blasfemou ó carón da fonte, da mesma maneira que acontece na Fonte Santa de
Belmil, no veciño concello de Santiso, que secaba cando alguén botaba pecados.
Así mesmo interrompeuse o fluxo cando se tentou entrar a roubar na Capela.
Refire igualmente Cacheda Vigide que as augas desta
fonte teñen a virtude de abrir o apetito, mitigar queimaduras ademais de ser
boa para quitar as penas.
Preto da Capela hai un panel explicativo que pon
énfase na esencia máxica desta fonte referindo que: “... segundo conta a lenda,
estas augas teñen ese característico sabor e cheiro a xofre porque unha moura,
que se afanaba en apropiarse da trabe de ouro que se atopaba baixo a roda do
castro, foi castigada e convertida en estatua dese material e soterrada para
sempre nas medorras. Dalí proveñen as augas da fonte e da moura convertida en
xofre collen o seu cheiro característico. A capela é un sinal da
cristianización do culto ás fontes que practicaban os nosos devanceiros”.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2711
LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2022
“Contos, ditos e crenzas: o Raposo”
Como acontece con case todos os animais que viven e actúan nos entornos próximos de ocupación humana, sóenselles atribuír capacidades asombrosas, unhas veces para ben, outras para mal, mais en ambos casos estas calidades acostuman a estar humanizadas: sabedoría, malicia, suspicacia,... Case sempre esta humanización dos animais está motivada pola “ciencia” popular, que estuda e analiza, sen pretendelo, os comportamentos dos animais en base ás necesidades destes de supervivencia, alimentación, amparo e procreación. En moitas ocasións, na maioría por certo, estas atribucións especiais e humanas, milagreiras ou predictivas dos animais están baseadas no coñecemento empírico dos seus comportamentos, que proceden da propia natureza e da súa interacción con ela. Por iso, case todos os animais: mamíferos, réptiles, insectos, aves, peixes... que habitan nos entornos próximos á actividade humana soen ser obxecto de admiración ou medo, debido ó comportamento fisiolóxico e natural destes, que á súa vez deben adaptar os seus medios e recursos á propia convivencia cos humanos, sendo posible e totalmente certo, que nos teñan máis medo eles a nós que ó revés. Estes animais ademais poden actuar mediante influenzas sobrenaturais, segundo a crenza popular, e ser capaces de botar males de ollo, meigallos, aires,... para os que sería necesario un esconxuro mediante escritos ou amuletos. Todo un mundo simbólico que leva a mestura da relixiosidade oficial coas crenzas no mundo natural, ou sexa, o sincretismo de ideas e crenzas que conforma a cultura popular.
Hoxe imos falar do raposo, un animal que esperta antipatía
polo seu afán de devorar galiñeiros, mais ó que tamén se lle atribuíu sempre unha
intelixencia aguda, de feito é moi común utilizalo como sinónimo de listeza.
No “Terra de Melide” editado no ano 1933, Amador Rodrígez
e Vicente Risco recolleron o seguinte sobre o raposo: “Cóntanse d´il moitas
pilladas. É moi malo de pillar. Contan que unha vez viñan seis podadores perto
do Mosteiro, e tres zorros metéronse polo medio, e non os puideron matar, e os
zorros despois fóronos seguindo.
Tamén se conta que unha vez o zorro mexou a un
borracho que estaba deitado no camiño.
O zorro pode ser desconxurado polos cregos”.
Tamén Nilo Cea, nos “Contos do Mariano”, narra varios
episodios acontecidos cos raposos. Hoxe imos narrar un deles: “¡O raposo...
nai que o deu! É o bicho máis listo e máis agudo que se coñece antre nosoutros
neste país. Tanto é así... que no tempo en que falaban os animais, el era quen
os aconsellaba e direccionaba a todos. Hastra o mesmo león lle pedía consello,
i él, dáballo. O raposo, e non pensedes que esbardallo, ten tanto coñecemento
como calquera cristiano, fora a alma. Por eso, lle chaman tamén zorro, que
quere dicir “pillo. E das femias amén as hai que camiñan a cabalo de dous pes,
e que falan e pestanexan coma voz e coma min.
Ao raposo, cando lle cadra de entrar nun galiñeiro, en
de primeiro asegúrase ben de que dentro non hai cas nin xente, despois papa
tres ou catro galiñas das mellores, e de seguida mata todas as que lle restan e
zúgalles o sangue. E a derradeira, cando paresce que vai esbourar coa chea vai
e chántalle os chavellos na gorxa da galiña millor mantida ou do capón máis
groso, e facendo remuíño, veloz coma un lóstrego, coa testa, vai! e bota ao
lombo a galiña, do mesmo xeito que noutro tempo enrolaban os cabaleiros o
veiril da capa derredor do pescozo. Feito canto vos acabo de contar, o señor
zorro, vaise máis ledo ca un cuco coa súa mochila a costas, a troto curto, polos
vieiros e polos agros adiante, mirando sempre a firtadelas, de cara aos lados,
por temor aos cas, hastra dar cun sitio seguro onde poida agachar a súa caza e
tela ben acochada debaixo dos terros, ou no medio da folla en precuro de cando
teña fame e non atope galiñas.”
Nilo Cea ten máis historias do raposo que iremos
axuntando noutras entradas.
Hoxe imos referir un fenómeno paranormal acontecido en Murcia no ano 1671, cando estaba de bispo da sede episcopal de Cartaxena-Murcia o ilustre prelado “ terramelidao” Don Mateo Segade Bugueiro, e que deixou un recordo indeleble ó longo dos séculos ó tratarse dun episodio tan extraordinario, que se traduce nunha das lendas máis sonadas da xeografía murciana.
Nace don Mateo na aldea de Trasirexe, na parroquia
de San Pedro de San Romao, no actual termo municipal de Santiso
(A Coruña), recibindo o sacramento do Bautismo o día 20 de outubro do ano 1605,
na igrexa parroquial correspondente, é dicir na de San Román.
Despois de desenvolver diversos cargos no eido
eclesiástico, algúns deles moi relevantes: Reitor do Colexio Fonseca ou de
Santiago Alfeo, de Santiago de Compostela; Visitador da Diocese de Zamora;
Maxistral da Catedral de Astorga; Reitor do Colexio da Santa Cruz de
Valladolid; Visitador da Diocese Compostelá; Capelán Maior do Convento da
Encarnación de Madrid; Maxistral e coengo lectoral en Toledo; Capelán do
Colexio da Nosa Señora dos Remedios de Toledo; fundador da Capela do Santo
Cristo do Convento de Sancti Spiritus de Melide (no ano 1651); Arcebispo de
México aupado polo rei Felipe IV, quen o propón para titular da Mitra Primada
de Nueva España, cando don Mateo contaba con 49 anos de idade; Bispo de León;
Capelán e Conselleiro de Felipe IV; Bispo de Cartaxena-Murcia; fundador da Obra
Pía de San Antonio de Melide; entre outros cargos.
Recolle Armando Cotarelo Valledor no “Terra
de Melide” (Seminario de Estudios Galegos, 1933), no capítulo no
que se fai lembranza biográfica de Don Mateo, o seguinte relato que vemos nas
páxinas 629-630, que literalmente di así:
“A fins do ano 70 camiñou Don Mateo a Galicia i-en
Melide permanecía nos comezos de 1671, acupado na arelada fundación da Obra
Pía; mais no mesmo ano regresou á súa diócesis.
Eiquí o agardaba un estrano e misterioso acaescemento
que, con tere todo o xorne de unha superchería, din que lle ennoiteceu a vida.
“En 1671, a 19 de octubre, sucedió en esta ciudad de
Murcia aquel memorable prodigio de la Torre de las Lavanderas, camino de
Churra, en que a las oraciones salía una mano cercada de llamas, y por una
ventana llamaba a todos los que pasaban por dicho camino. Lo que sabido por el
Señor Obispo determinó juntar todas las comunidades y hacer una procesión a
dicho sitio, y pasaban uno a uno y le preguntaban a la mano si era a él, hasta
que pasó el prior de Santo Domingo y dijo que a él era. Se confesó primero y le
pusieron muchas reliquias, se determinó a entrar y estubo mas de media hora
dentro, salió pidiendo tintero y papel, volvió a entrar y estubo otra media
hora. No se supo lo que trataron, pero entró mozo y salió cano. Se llamaba el
prior FR. Juan Blázquez. Los religiosos de dicho convento no supieron o no
pudieron saber nunca nada, solo observaron después que dicho prior tenía mucho
cuidado con las lámparas del Santísimo y bajaba todas las noches a media noche,
y le veían atizar la lámpara y decir a la llama en voz baja palabras que no
comprendieron.”
Continúa referindo Cotarelo Valledor que “tal foi o
soado caso da Mano Negra, según o refire o coetán noticiero de Rocamora, anque
sin máis datos sexa dificultoso pescudar o ouxeto desta comedia, algún tivo sin
dúbeda. Semellante episódeo, atraínte pol-o seu misteiro, foi pesquerido en van
do Arcebispo Bispo que redautou sobre del un proceso gardado nos arquivos
segredos do obispado. Din que Don Mateo non tivo xa máis sosego e que verosimilmente
lle adiantou a morte [...] Don Mateo Segade Bugueiro falesceu, cuasi de
repente, no seu pazo episcopal de Murcia na amanecida do 28 de agosto de 1672,
contando 66 anos, dez meses e oito días, e cando se cumprían 8 aniversarios da
súa entrada en Murcia-Cartaxena”.
Este episodio, do que aínda se garda a memoria na cidade
de Murcia, aparece recollido en numerosas fontes bibliográficas, que refiren o
acontecemento en diferente grao de énfase e dramatismo, pero que todas elas
teñen unha base común, análoga á recollido por Armando Cotarelo Valledor no
Terra de Melide, quen bota man de diversas fontes bibliográficas, como “España
Mariana” de Fuentes Ponte; do relato titulado “El secreto
de la mano” da autoría de Don Julio López Maymón, Deán de Cartaxena
en Murcia, publicando o relato na revista “El Consultor de
la Familia” con data do 1 de setembro de 1923.
Este relato, como
xa se apuntou, está ambientado nunha casona situada nas aforas da cidade de
Murcia, na localidade de Churra en plena horta murciana. O inmoble era
coñecido como a Torre das Lavandeiras por ser o lugar onde se
atopaban aceas de auga que eran aproveitadas para lavar as telas e roupas. Nese
ano en cuestión, 1671, comezaron a escoitarse aterradores lamentos e percibirse
olores estraños, pero o que máis medo causou foi a aparición dunha man negra en
estado de corrupción ou putrefacción e envolta en lume que chamaba polos
presentes e que saía por unha das xanelas do caserón. O caso foi comunicado ás
autoridades civís da cidade murciana, quen delegou o asunto na autoridade
episcopal e concretamente para o arbitrio do prelado da diocese, Don Mateo
de Segade Bugueiro, quen nun principio non lle prestou a debida atención.
Como o asunto ía expandíndose de xeito exponencial, non remitindo senón
agrandándose cada vez máis, o bispo envía a unha comisión para corroborar os
feitos paranormais, que lle son confirmados.
Como o fenómeno non remite o prelado acorda organizar
unha comitiva, conformada por un total de 10 relixiosos, encabezada por el
mesmo, acompañado polo Deán Presidente do Cabido Catedralicio e polos priores
dos distintos conventos existentes en Murcia por aquel entón (Franciscanos do
Convento de San Diego, Carmelitas de Santa Teresa, Monxes Xerónimos de La Ñora,
Franciscanos do Convento de Santa Catalina del Monte e os frades predicadores
dominicos, seguidos polos cabidos parroquiais e catedralicios). Así pois, na
xornada do 19 de outubro de 1671, provistos de todo tipo de obxectos litúrxicos
(portando unha cruz alzada e ciriais) e de reliquias de santos e das Sagradas
Formas van en procesión ata Churra, e ó chegar á Torre das Lavandeiras o bispo
manda ir desfilando un a un por diante da man negra, quen non deixa de
manifestarse ante a presenza dos relixiosos. Ante o paso de cada un deles a man
amosa sinais de rexeitamento ata o paso do prior do Convento dos dominicos, o
mencionado Juan Blázquez, quen casualmente era o máis novo de todos eles.
Tras ser convocado pola man o citado prior da orde dos predicadores, o prelado e os sacerdotes presentes acordan
que Blázquez accedida ó interior do inmoble, para coñecer cales eran as
demandas da misteriosa man. Despois de ser bendecido polos presentes, e
portando unha reliquia do Lignum Crucis, entra na casa grande e
permanece nel por espazo dunha hora, saíndo, para sorpresa de todos,
completamente avellentado e convertido nun ancián (cheo de enrugas e co cabelo
branco). Unha vez interpelado polos presentes rexeita dar explicacións do
acontecido no interior do inmoble, posto que fixera o xuramento de non revelar
nunca o que alí viu e aconteceu, xa que era condición indispensable para que
remitiran por completo os fenómenos paranormais (así deixaron de facerse
evidentes os ruídos, lamentos, cheiros pestilentes a carne putrefacta e a
xofre, e a presenza da intimidante man negra).
O asunto pasou factura a varios dos presentes, ó bispo Segade Bugueiro foille mirrando a vida, falecendo tan so un ano despois e o prior Juan Blázquez nunca recuperou a xuventude que tiña antes de entrar na Torre das Lavandeiras, chegando a obsesionarse nos anos que lle quedaron de vida en alumar ó Santísimo pola media noite, procurando que para tal efecto nunca faltara o aceite nas lámpadas do templo, probablemente do da Orde da que era prior conventual.
O ilustre prelado melidao falece de xeito repentino no Pazo episcopal murciano no amencer do 28 de agosto de 1972, ós 72 anos de idade, e despois de cumprirse 8 anos como bispo de Cartaxena-Murcia, sendo soterrado no panteón da Capela da Purísima no Trascoro da Catedral de Murcia. Refire o seu biógrafo que foi Don Mateo un home “medianamente outo, algo fraque, osudo, de cor macia, e comol-os cregos do tempo, gastaba bigote e perilla; era de xenio grave e silandeiro e gozou mala saúde”. Tamén conta que foi un home moi piadoso e dadivoso, pero non por vaidade xa que entregaba esmolas sen ostentación pública. Os seus coetáneos refíreno como home moi virtuoso, piadoso e esmoleiro e moi concienciado coa problemática social das dioceses nas que exerceu o seu ministerio episcopal, de feito como refire Cotarelo Valledor, no inverno do ano 1672 houbo unha gran enchente e rebordamento do Segura, polo que o prelado altamente concienciado da problemática que acompañaba a catástrofe natural “dobló las limosnas, asistió con gran celo a los reparos de la ciudad y sus murallas, y a la reedificación del Arenal, por donde abrió brecha el río Sangonera con el de Segura y destruyeron la ciudad, entrando en ella por partes, tres estados de agua”.
En internet son moi numerosas as entradas sobre este
fenómeno da man negra da Torre das Lavandeiras. O denominador común é sempre o
mesmo, a pesar de que presentan distinto grao de dramatismo, énfase ou
esaxeración, polo que aquí máis ou menos relatamos o asunto da maneira máis
concordante, e tamén en consonancia coas referencias recollidas por Armando
Cotarelo Valledor no Terra de Melide (páx. 629 e 630), que tamén
a recolle Xosé Manuel Broz Rei no libro “A vila de Melide”
(páx. 313), que compara a lenda da man negra co episodio do Escribán
da Casa de Atá de Toques, aínda que os tintes son diferentes posto que no
caso da Casa de Atá o que se aparece é un espectro dun escribán propietario da
casa que se presenta amortallado cun hábito relixioso polos camiños da fraga da
Capela, tratándose dunha figura máis ou menos recorrente no folclore galego
relacionado cun “ruín” e coa práctica de “rachar o hábito”.
No caso da Torre das Lavandeiras da localidade de Churra (Murcia), o fenómeno
conta con matices diferentes asociados a fenómenos paranormais que se consideraron
naquel momento como fenómenos demoníacos e de maldición.
BIBLIOGRAFÍA:
-Broz Rei, Xosé Manuel: “A vila de Melide”. Ano 2016.
-Cotarelo Valledor, Armando: “Lembranza biográfica de D.Mateo Segade Bugueiro”, capítulo do “Terra de Melide”, Seminario de Estudos Galegos, 1933.
-Numerosas entradas en Internet, da prensa dixital e de
varias webs e blogs.
Hoxe amosamos unha lenda recollida polo prehistoriador Florentino López Cuevillas, que aparece redactada no “Terra de Melide” (Seminario de Estudos Galegos, 1933), na páxina 70.
O intelectual refire, de xeito literal,
como nas inmediacións do castro de Paradela (Toques), na aba que se proxecta
cara o curso do rego de Montelén, existe un pozo no río que se coñece como “O
Pozo Negro” e no que: “Pol-o norte e ô pe do monte onde se asenta a
acrópole pasa un regato que se chama o río Tras do Castro. N-il
e n-un puzo que se coñece pol-o Puzo negro, era onde os mouros que
habitaban no castro levaban á beber ós seus cabalos”.
Unha lenda análoga atopámola no termo
municipal de Santiso, na parroquia de Mourazos, xa que na aldea de San Xurxo
onde hai unha capela dedicada ó santo e cabaleiro matadragóns , e no que
outrora se erguía un Castelo, existe ó carón da igrexa uns afloramentos de
rocha moi visibles, en cuxa parte superior hai unhas pías naturais, das que
conta a tradición que eran os bebedoiros dos cabalos dos mouros que edificaran
o castelo.
O Pozo
Negro, é unha das pozas naturais existentes ó remate do rego Pequeno de
Montelén, curso fluvial tributario do río Furelos, que desauga nel por dúas
ramificacións (unha a pouca distancia augas abaixo da Ponte das Barxas, e outra
á altura da Ponte de Paradela). O rego pequeno fórmase a partir da confluencia
de varios regos que orixinan na aba occidental da Serra do Careón, nas
proximidades da Pena Armada.
Trátase dun curso fluvial moi accidentado,
xa que discorre por zonas de monte, de relevo moi abrupto e con grandes
afloramentos de rocha dura que ocasionaron a formación de meandros, cascadas e
pozas na caída das mesmas. Pódese considerar un "rego de montaña" que
se ve obrigado a salvar fortes desniveis, dificultados por unha xeoloxía de
características impeditivas, que orixina a formación de accidentes naturais
pola necesidade de evacuar augas, que son moi abundantes de maneira
estacional.
Augas abaixo do Pozo Negro atópase o pozo
dos Castiñeiros situado moi preto da antiga planta eléctrica que subministraba
de corrente á aldea de Paradela. Trátase dunha das derradeiras pozas naturais
existentes antes de verter as augas no Furelos, pola súa marxe esquerda.
Do Pozo Negro non se coñece a súa profundidade,
que os veciños das aldeas da contorna narran que non é pouca. É unha poza na
que debido ás augas escuras e á súa fondura non se lle da visto o seu leito.
O pozo sitúase nunha paraxe de bosque
autóctono de ribeira, e bordeado de ameneiros, aínda a pesar que se lle chama
dos castiñeiros. Augas arriba do mesmo existe nunha zona moito máis abrupta e
pechada pola maleza, outro pozo de meirandes dimensións, bastante máis fondo e
de augas escuras denominado, non en van, o Pozo Negro, xa que as augas e a
fondura impiden ver o seu leito. Pola contra o dos Castiñeiros conta con
augas transparentes, cristalinas e quedas, semellando un espello na súa
superficie.
Hoxe imos falar deste mamífero que ten moi mala sona polo seu carácter de cazador feroz, ata o punto de atribuírselle calidades que non son propias da súa especie como o de ter trabaduras velenosas. Dentro da crenza popular as donicelas causan numerosos estragos debido o seu carácter indomable e á ponzoña que inoculan ás súas presas. Quizais o temor á donicela, ó igual que ó zorro ven do seu carácter de voraces depredadores que poden acabar coas galiñas e pitos da casa sen deixar un.
No Terra de Melide
recollen así a crenza neste mamífero segundo verbas de Antón de Ulloa:
"Da donicela
din que agarra a un cos dentes e non o solta mentres non orneen sete burros e
toquen sete campás de sete igrexas". Podemos dicir que a súa trabadura era
intensa xa que conseguir esa carambola é imposible.
Nilo Cea, a través
dos "Contos do Mariano", tamén fala do medo que se lle tiña e do
poder que se lle atribuía no seguinte conto:
"Despois da
píntega e máis o alacrán, é o animal máis pezoñento que se coñece entre nós. E
no seu tanto o máis fero tamén. Ten os ollos pequenos e hirtos coma a punta
dunha navalla. O corpo é longo e delgadeiro. As patas son curtas, e a se mover
e as mansa o camiñar, vai bimbeándose coma unha cobra. E por iso, por ser tan
salerosa, chámanlle tamén denoriña que quere dicir garbosa. A cabeciña
endexamais a ten queda e ve todo canto pasa derredor dela, que lle poida
interesar, e non se lle rispa nada de canto ve.
Sendo eu rapaz,
nunha tarde que fun ós niños, vin lear á donicela cunha cobra. Bueno... todos
saben que a donicela ten penzoña e a cobra tamén, máis o quen non saben todos é
que cada un destes dous bichos está afeito ao seu veneno propio e que a cada un
deles, a súa malicia non lle fai miga de mal. Pro que se lla inxeitan no corpo
a outro animal, anque tamén sea pezoñento, a cousa varea por completo, pois no
auto mesmo de se xuntar as dúas pezoñas de diferente clase e mesturarse co sangue,
daquela o bicho trabado da en estarricar a pata e remata por morrer de contado.
A lea da donicela e
máis da cobra durou dende a media tarde hastra a postura do sol. A cobra
poñíase direita e tesa coma unha vara de gardar a facenda, e asubiaba e botaba
unha cuarta de ferrete fora pra llo espetar na gorxa á donicela; pro a donicela
xogáballe sempre a voltas, o mesmo que en xogo o pau nunha quimeria, e chantáballe
o chavellos na xugueira do pescozo. Logo fuxía coma unha centella e poñíase a
roer, con moita presa, nas follas dun xaramago, que medrada ao pe dun valado, pouco
desviado do sitio da loita. Feito isto cuspía con moito noxo, pegaba un brinco,
achegábase á cobra novamente, volvía a espetarlle os dentes no pescozo, e volta
outra vez a fuxir, coma unha chispa de cara ó xaramago, pra lle roer nas
follas. Fixo isto, polo menos nunhas corenta veces, por vencer, venceu a
donicela. Porque ao remate, a cobra acabou por escoarse do sangue, e morreu.
Eu, non sabía que
cavilar daquelo, hastra que me veu quitar de dúbidas un coello pequeno que atinou
a chegar por alí a brinquiños curtos.
O coello, por
enredar un pouco, púxose a triscar cos dentes nas follas do xaramago, e nun
abrir e cerrar de ollos, deu en opar, en opar, en opar e en levedar da mesma
maneira que medra a masa do pan co fermento que lle botan e finou por se poñer
coma un odre. Non tardou o tempo que leva rezar un credo en facer pof, pof,
pof!. Esborou coma unha bomba de tres estalos.
Destonzas ao que vin
tal, foi cando me decatei de que aquel modo que tiña a donicela de roes e petiscar
nas follas do xaramago era nin máis nin menos que pra se desempezoñar da pezoña
da cobra que acababa de matar.”
Este mes de outubro imos falar do lobo. Pode ser un tema case infinito a cantidade de lendas, contos, mitos, relatos, atribucións máxicas e sobrenaturais, que se lle deron ou dan a este magnífico animal. Poderíamos dicir que a súa figura vai unida á do ser humano dende os inicios de ambos, xa que dos seus encontros e coñecemento mutuo naceu a amizade que existe hoxe entre cans e humanos. Tanto é así que algún dos medos máis arraigados das persoas teñen que ver con este animal e coa mestura de ambas especias a través dunha trabadura ou dun encantamento e que converten a homes en lobos e viceversa: o lobishome. Pero tamén se contan historias de amizade absoluta e de como os lobos amamantaron nenos e os criaron como no caso de Rómulo e Remo, mito fundacional dunha das meirandes civilizacións de todos os tempos, no Libro da Selva de Rudyard Kipling, ou mesmo historias reais acontecidas neste pasado século XX. Trátase polo tanto dun dos animais máis próximos a nós e que nos acompaña dende a noite dos tempos, e que aínda así non somos quen de tratalo co seu debido respecto.
Dentro do aspecto
mitolóxico ou propio das crenzas ancestrais e populares, atribúenselle ó lobo
diferentes propiedades ou calidades que realiza mediante o seu poder
sobrenatural, obviamente estas características non comprobadas empiricamente, se
lle atribúen debido ao medo atávico que provoca, e que lle confire un poder
sobre os homes. Así no “Terra de Melide”, Antón de Ulloa conta do lobo o seguinte:
“Noutro tempo había moitos lobos, e aínda hoxe queda algún que outro no Bocelo.
A crenza máis importante referente ó lobo, é a da virtude que ten de tirar a
fala ós homes que atopa en despoboado. De noite, de neno, viña da escola; tiña
uns doce anos, xoves, ía a unha estivadiña e a irmán foille levar a merenda. As
vacas estaban sobre un valo, na zarra. Ó chegar ó portelo, chamaron ás vacas, e
viráronse para atrás, agardando, e o pasar a esquina, as vacas desbócanse e o
pasar eles, o lobo berrou, e veu un cheirume que por pouco o deixa tonto. E
chegou á casa sen fala. [...] Tamén se di que o lobo quere morrer sempre coa
boca chea, sexa de herba, sexa de carne, sexa do que sexa. Ou sexa, que o lobo nunca
está farto”.
Tamén Nilo Cea, a
través do seu personaxe Mariano, fálanos do lobo nalgúns dos seus contos, atribuíndolle
unha intelixencia case humana, e ofrécenos diferentes remedios e trucos para
librarnos del. Así mesmo nos relata as capacidades que ten o lobo para someter
á xente e mesmo a inmensa forza que parece posuír, a pesar de que os lobos ibéricos
non teñen unha grande envergadura. O certo é que se mitifica o poder deste
animal. Entre outros “o Mariano” di o seguinte: “ O lobo come terra tres días,
tres días auga, tres días aire e tres días carne. As bestas véntano a máis
dunha légoa de lonxe e foxen del, coma do demo. Ao lume tenlle moito medo, e
por iso é unha gran cousa levar un fachuco de pallas na man e acendelo no auto de
atoparse con el. Pero hai que ter tino de levalo ben ergueito, porque ao velo,
e por lle ter tanto temor, da en petar co rabo nas pozas do camiño por ver se pode
apagar o fachuco coa auga que esbardalla. Ser é listo coma unha centella.
Tamén é boa cousa
acender mistos, tocar a gaita e botar foguetes. Enfuarlle a luz dun foco
eléctrico diante dos ollos, faino fuxir coma unha lebre. [...] Hai homes, e non
dos máis cobardes, que ó ver ó lobo mírraselles o corazón coma un figo paso,
arrepíanselle os cabelos, bárreselles a fala e perden o coñecemento. A quen tal
lle aconteza, xa lle poden rezar pola alma.
Nas poutas de
diante ten tanta forza, que se llas bota a unha egua, por grande que sexa, poño
por caso, da primeira embestida xa lle arrinca unha pata de atrás con cadril e
todo. E cústalle tanto traballo facelo coma a min arrincar unha palla dun palleiro.
[...] Non hai mellor cousa neste mundo, para curar a reuma, que levar unhas
boas fregas con unto de lobo, e canto máis vello sexa o unto, máis curativo
é. [...] Das tripas fanse cordas para
guitarras, das mellores, Tamén se fan das tripas das cabras e dos cordeiros,
pero se por un caso, eu teño na miña guitarra unha corda feita de tripa dun
cordeiro, e me cadra de poñer ó pe dela outra corda da tripa dun lobo, a de
cordeiro, ao ventar a outra pilla medo, e sen saber como nin como non, da en
estarricarse, en se engruñar, en retorcerse, e remata por crebar”.
Seguiremos a falar
do lobo, pois trátase dun animal magnífico e que forma parte do imaxinario
colectivo e das lendas, contos e tradicións máis ancestrais.
Comezamos hoxe a falar, nesta sección de lenda do mes, dun tema que mestura o lendario co real, o imaxinario coa natureza, as crenzas populares co coñecemento do mundo. Dende tempo inmemorial a observación da natureza e o seu estudo foron determinantes para coñecer e comprender o que nos rodea. Moitas das menciñas e dos remedios proveñen do estudo e utilización das plantas e do resultado de observar e probar. Pero ó mesmo tempo tamén se desenvolveron outro tipo de crenzas asociadas a calidades negativas atribuídas sobre todo os animais, moitas veces por descoñecemento, outras simplemente pola propia crenza que proviña do medo e da ignorancia, ou da superstición que ironicamente se mesturaba coa relixión oficial.
Todos estes saberes
propios da tradición oral e da cultura inmaterial dos pobos, son fundamentais
hoxe en día, para o estudo das tradicións, das costumes e acerbo cultural dos
diferentes pobos. Nós non somos alleos a isto, e xa no Terra de Melide (1933),
se recolleron e recompilaron moitos destes saberes ancestrais, que falan das virtudes
de diferentes santos, das propiedades dos elementos naturais, de remedios obtidos
mediante prácticas máis escuras (meigas, bruxas, esconxuradores), e respecto ó
tema do que imos comezar a tratar, de como tratar e sandar os animais da casa, de
como enfrontarse ós animais salvaxes (lobos), e incluso do tratamento que se
lles da moitos deles, considerados alimañas e dos que existen un sinfín de
historias, cada cal máis estraña. Un dos mellores informantes que tiveron
Vicente Risco e Amador Rodríguez á hora de recompilar todas estas crenzas para
a publicación do capítulo “Folclore de Melide” na tan renomeada publicación do
Seminario de Estudios Galegos, foi Antón de Ulloa, un personaxe, sabio, curioso,
un dos máis célebres menciñeiros e sobrado dunha intelixencia sen par, que o
facía ser un dos mellores contahistorias que existiron na nosa comarca (ver
lembrando a do mes de xullo de 2018, ou “Lembranzas de Melide” no blog do
Museo). Grazas á súa aportación podemos coñecer hoxe en día, as crenzas, ditos
e costumes populares da nosa comarca a principios do século XX. Tamén imos incorporar
os contos e costumes que nos deixou escrito Nilo Cea, a través do seu extravagante
persoeiro, inventado para narrar as historias a través dos “Contos do Mariano”,
moi similar en discurso a Antón de Ulloa.
Con destes dous
persoeiros: Antón de Ulloa e Nilo Cea a través da súa creación, Mariano, imos
ir desgranando e contando aspectos sobre as crenzas que se tiñas dos diferentes
animais.
Hoxe comezamos polas
serpes e cobras:
No Terra de Melide
din o seguinte: “É corrente a creenza na eisitenza de serpes que teñen aas e voan
pol-o ar. Hai persoa qu´aseguran telas visto.
O Antón de Ulloa, viunas.
Unha vez viu unha morta “con aliñas”. As áas eran “de cadros verdes e marelos,
de coiro, tan ben feitos, que ningún escultor os fai millor”. Outra, matouna un
criado c´un anciño, sendo o Ulloa rapaz.
Outra vez, o Ulloa
viu outra voando. Pirmeiro pensou qu´era unha ave, pois iba voando pol-o ar,
ata que lle viu a “cola” colgando.
Hai un ano, viron
unha en Abeancos, na Pena da Vela.
Din que as serpes
con áas, van ó río, e despois ó mar. Esta é a crenza galega máis xeral.”
Tamén se di que
para a “Mordedela dunha cobra: hai que abrir un pito vivo e apricalo á ferida
atado c´un pano”.
Nos contos do
Mariano, Nilo Cea, relata así ás crenzas que se tiñan sobre as cobras: “coas
cobras hai que ter moito, pro que moito tino: poi como debecen polo leite
fresco das vacas, cando ventan unha parida de pouco, métense na corte,
enrólanse nas patas da vaca, coma unha faba derredor das camas do millo enriba,
e zugan o leite do ubre, hastra poñerse coma botas. Na miña casa, cando eu era
aínda un cascotiño dus rapás, había nunha vaca leiteira, por que si! Que daba o
leite todo o tempo anque non lle botaran mamar o becerro. Pois de súpeto, sen saber
porque nin porque non, polas mamas, cando “mi madre” que Dios goce! Iba coa
canada na man, pra muxila coma sempre ¡cousa rara! Non baixaba nin pinga.
E ademais non tiña
que baixar, pois mencía co cocho mirrado coma unha pelica valeria. E... ¿de que
era? Dunha zorra dunha cobra que mamaba nela todas as noites.
Tamén saben
enfuarse con moita suavidade antre as sabas do leito, e poñerse a mamar nas
mulleres que están criando. E pra que o neno non chore mentres tanto, métenlle
a punta do rabo na boca, pra que o rapás se entreteña turrando do teto seco,
desta maneira a nai non esperta, e a cobra vai facendo a súa sen que ninguén
maxine o que pasa, pro o rapás vai a menos...”.
Na imaxe amosamos a
representación dunha cobra enrolada na basa do cruceiro da parroquia de Santa
Comba (Agolada) onde se ve con claridade a serpe. Na Terra de Melide temos
exemplos, non tan gráficos coma este, pero nas basas de moitos cruceiros,
aparecen representacións de serpes xunto con outros motivos vinculados á paixón
coma cravos, escaleiras, caveiras, martelos, tenaces e píntegas entre outros,
como podemos ver nos cruceiros de: Baltar, Os Ánxeles, Campos, Gondollín, Vitiriz,
Xubial (Concello de Melide) Ordes, (Concello de Toques) e Novela e Visantoña
(Concello de Santiso). En todos podemos ver píntegas e lagartos, animais dos
que falaremos en sucesivas entradas.
Case todos os castros teñen lendas. A maioría deles relacionadas con vigas e trabes de ouro, prata e alquitrán, ou con galiñas que poñen ovos de ouro, ou con encantos que piden favores pouco factibles.
Deste castro melidao (Melide, A Coruña) situado na aba sur da Serra do Bocelo, a unha altitude destacada (en torno ós 620 metros) encravado nun interfluvio entre os regos Albariño e Pedrouzos, recóllense diversos contos no “Terra de Melide”, do Seminario de Estudios Galegos de 1933.
Florentino L. Cuevillas narra o seguinte:
“Din que no Castro de Pedrouzos hai tres minas ou vigas; unha de ouro, outra de prata e outra de alquitrán. Como non se sabe cal é esta e tocarlle non se pode, pois todo canto hai no arredor queimaríase, non se anda en busca das outras dúas”.
“Neste castro había tamén un señor encantado, e dunha vez pasou por alí unha muller que daba peito. O encanto a quen ninguén vía, chamouna para que dera de mamar a un neniño que el tiña e levouna por unha mina moi longa ata unha casa bonitísima. Despois que lle deu de mamar trouxo o señor unha untura e mandoulle á muller que metera nela os dedos e logo que lle untara os ollos ó neno. Fíxoo así, mais ela case sen se dar conta pasou os dedos por un ollo seu e dende entón vía por el coma os encantos.
O outro día era 27 e foi a muller á feira das Cruces de Sobrado e polo ollo que untara viu ó señor do Castro que ninguén máis vía. En vez de calar e de non facer caso, chamouno aínda que el non lle falaba.
... Outro día a muller foi ó Castro e díxolle o señor: ¿Con que ollo me viches na feira? E ela mostroulle con cal fora e tiroullo naquel intre”.
“Tamén din que saía unha señora a estender ó sol trigo e outros graos”.
“Un vello atopou na croa do castro tixolas, picarañas e outras marranadas que alí deixaron os negros”. (segundo informacións de Xosé Mato, de Pedrouzos, transmitidas ós membros do Seminario de Estudios Galegos). Tamén nese senso reflexiona Cuevillas que “cecáis debemos entender tamén coma mouros ós negros do Castro de Pedrouzos. Sabido é o equívoco das verbas negro e mouro da nosa lingua, o cal fixo sospeitar a Murguía que os mouros castrexos eran chamados mouros por seren concibidos pola xente coma negros”, e tamén diserta Cuevillas que Manuel Murguía debía estar errado xa que “non cremos que se poida soster hoxe o pensar do noso grande historiador, que tiña ós mouros da lenda coma primitivos deuses ou xenios.”
Reflexionando Cuevillas sobre a virtude da clarividencia considera que “o neniño do Castro de Pedrouzos á quen vai dar de mamar unha muller, úntanlle os ollos cunha untura para que vexa coma os encantos, para que vexa o invisible, as cousas ocultas. Esa untura dálle a clarividencia, como o unto das bruxas dálles o poder de desprazamento, de viaxar voando polo ar”. Así mesmo fai ver Florentino Cuevillas que “tamén no Castro de Pedrouzos, é castigada a imprudencia da muller que revela ó señor do Castro o don que posúe. Mais eiquí hai outra observación que facer: o coidado dos seres encantados en manter oculto o seu mundo, en mantelo invisible para os mortais.”
No capítulo “Folklore de Melide”, Vicente Risco e Amador Rodríguez tamén relatan outro episodio acontecido nun lugar próximo ó Castro de Pedrouzos, en concreto na “Pena do Congro”.
“Á caída do coto do Pilar, no Bocelo, hai unha pena cabaleira que chaman a do Congro. Contan que sobor dela houbo unha figura dun home que apuntaba cunha carabina cara un lugar indeterminado. Tiña ademais un letreiro que dicía:
“Onde apunta o mouro, alí está o tesouro”.
"Todos eran a mirar cal sería o lugar afortunado, mais ninguén podía dar con el. Máis unha vez un home de Pedrouzos, canso xa de trabucamentos e fracasos arreoulle á figura dous paus tan fortes que a estrangallou; máis en troques daquel feito, atopou no medio dela o tesouro tan arelado". – (Relatado por Andrés Sánchez de Pedrouzos).

Neste relato imos facer mención a un home que tivo contactos cos estudosos do Seminario de Estudios Galegos, cando elaboraron o Terra de Melide publicado no ano 1933. No capítulo titulado “Folklore de Melide” da autoría de don Vicente Risco e don Amador Rodríguez Martínez cítano con moita frecuencia cando poñen en boca do señor Antón de Ulloa relatos que teñen por tema a fin do mundo, o trasno, esconxuro dos tronos e tamén de alacráns, sobre as bruxas máis afamadas de Melide e tamén de animais ós que se lles atribuían propiedades sobrenaturais (o lobo, o morcego e mesmo serpes voadoras).
Engadimos este mes unha lenda, con tintes de realidade, ou un acontecemento histórico que se converteu en lenda, pois moitas veces non se sabe onde está o límite entre un e outro feito.
O texto está recollido por Antonio Taboada Roca e transcrito á súa vez dun relato biográfico que fixo don Luis Tirso Pimentel de Sotomayor, neto do citado señor de Vilar de Ferreiros.
Nel entre outros acontecementos que podedes ler, no enlace que deixamos da web Galicia Encantada, fala da descomunal forza que tiña dito cabaleiro nos seguintes termos: "Que dotado de tal puxanza que rebentaba un cabalo oprimíndolle as coxas, arrincaba una reixa chumbada, partía dúas ferraduras adobadas. Sinalaba cunha rella de arado tomado pola punta do mastil como cunha vara. Xogaba unha panca de 50 libras, oito pes xeométricos. Paraba un coche tirado a catro mulas...".
Un relato digno de ser lido e para disfrutar nestas tardes de verán e logo facer unha visita o sempre magnífico Pazo de Vilar de Ferreiros (Visantoña,Santiso), para ver a morada de tan hercúleo cabaleiro.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=2&id=2771
LENDA DO MES DE XULLO DE 2020
"A propósito dos nubeiros, tronantes, descoxuramentos de tronos e as virtudes das campás na tradición oral da Terra de Melide"
Incorporamos este mes un relato que podedes ler en Galicia Encantada acerca das tronadas e dese medo ancestral ó descoñecido e ó dificilmente explicable. Un dos temores máis profundos, e que aínda pervive en nós como algo innato ó ser humano, é o medo ás tormentas e tronadas. Dende longo tempo atrás existiron esconxuramentos para libranos dos males que podían acarrear: tocando as campás de determinadas igrexas, esparexendo auga de determinadas fontes,...
Neste artigo se recollen aqueles contos e tradicións propias desta comarca, e que nos falan de como previlas e afastalas. Un dos remedios consistía en tocar as campás da Capela que vemos na foto, a da Nosa Señora de Loreto pertencente á Casa do Ribeiro (Santiso), que nada máis comenzar a tocala facía desaparecer as tormentas. Ver para crer, ou crer no que outros viron.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2889

O texto está recollido por Antonio Taboada Roca e transcrito á súa vez dun relato biográfico que fixo don Luis Tirso Pimentel de Sotomayor, neto do citado señor de Vilar de Ferreiros.
Nel entre outros acontecementos que podedes ler, no enlace que deixamos da web Galicia Encantada, fala da descomunal forza que tiña dito cabaleiro nos seguintes termos: "Que dotado de tal puxanza que rebentaba un cabalo oprimíndolle as coxas, arrincaba una reixa chumbada, partía dúas ferraduras adobadas. Sinalaba cunha rella de arado tomado pola punta do mastil como cunha vara. Xogaba unha panca de 50 libras, oito pes xeométricos. Paraba un coche tirado a catro mulas...".
Un relato digno de ser lido e para disfrutar nestas tardes de verán e logo facer unha visita o sempre magnífico Pazo de Vilar de Ferreiros (Visantoña,Santiso), para ver a morada de tan hercúleo cabaleiro.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=2&id=2771
LENDA DO MES DE XULLO DE 2020
"A propósito dos nubeiros, tronantes, descoxuramentos de tronos e as virtudes das campás na tradición oral da Terra de Melide"
Incorporamos este mes un relato que podedes ler en Galicia Encantada acerca das tronadas e dese medo ancestral ó descoñecido e ó dificilmente explicable. Un dos temores máis profundos, e que aínda pervive en nós como algo innato ó ser humano, é o medo ás tormentas e tronadas. Dende longo tempo atrás existiron esconxuramentos para libranos dos males que podían acarrear: tocando as campás de determinadas igrexas, esparexendo auga de determinadas fontes,...
Neste artigo se recollen aqueles contos e tradicións propias desta comarca, e que nos falan de como previlas e afastalas. Un dos remedios consistía en tocar as campás da Capela que vemos na foto, a da Nosa Señora de Loreto pertencente á Casa do Ribeiro (Santiso), que nada máis comenzar a tocala facía desaparecer as tormentas. Ver para crer, ou crer no que outros viron.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2889
LENDA DO MES DE XUÑO DE 2020
"Lendario da Fonte Pormás da Castañeda"
LENDA DO MES DE XUÑO DE 2020
"Lendario da Fonte Pormás da Castañeda"
«Abondarían estes tres relatos lendarios para elaborar un opúsculo sobre os ritos de encantamento e desencantamento así como nas crenzas sobre da existencia de tesouros nalgunhas fontes como é o caso desta Fonte Pormás que se atopa na parroquia de Castañeda no concello de Arzúa (A Coruña). O informante de don Antonio, Manuel Cardelle Conde, coñecía perfectamente o lendario da fonte e o dos arredores, e forneceuno dunha información sobre seres e ritos que hoxe é practicamente imposible de conseguir (Fraguas 1931c).
Son tres lendas, a cal máis interesante. A primeira fala do intento dun vello e un rapaz por conseguir o tesouro agochado na fonte. Levaban o libro de San Cipriano e comezaron a ler. Cando xa andaban pola metade da lectura aparecéuselles un xigante vestido de militar e cunha enorme espada coa que fendeu un gran penedo pola metade. O rapaz viu como se abría un burato na pena e como aló dentro había unha morea de santos de ouro. O rapaz non tivo medo e botoulle a man a un, xusto no momento en que se pechaba o burato. Aínda así turrou canto puido e quedou cun brazo dun dos santos que venderon a un reloxeiro de Santiago por moitos cartos.
A segunda conta como un mozo de por alí viu chegar cabo da fonte un fidalgo da veciñanza na compaña da súa filla e de varios criados que levaban un adival e varios sacos ao lombo. Ao chegar, o fidalgo despediu os criados mentres a filla choraba pois sabía o que lle ía pasar.
O pai comezou a ler nun libro, cuxa lectura provocou que a filla entrase sen resistencia polo ollo da fonte. A seguir entraron os sacos e pouco despois o adival, que xa se transformara en serpe. E dixo o pai: “El que te desencantare, nove veces detrás del cachazo te ha de besare!”.
O fidalgo foise e o rapaz atreveuse a probar fortuna. Cando se achegou á fonte presentóuselle a rapaza para dicirlle: “Se non tes valor, non me desencantes!”.
Pero o rapaz tivo valor, agardou a que saíse a serpe e deulle os tres bicos “detrás del cachazo”. A serpe volveu entrar na fonte, e así sucedeu outras dúas veces ata que á terceira a serpe se reconverteu en adival. E despois, precedido dun estrondo enorme, saíu a moza cos sacos cheos de ouro. Seica casaron polo rito católico e apostólico.
A terceira lenda conta un caso arquetípico de desencantamento. Unha muller castelá encantara na fonte tres fillas. E cando xa che chegaba a vellez, parece que arrepentida, comentou o caso cun mozo de Arzúa que andaba por alá, deulle tres bolos de pan e díxolle que os fose pousar á fonte, que non llo dixese a ninguén, e que candos os pousase, dixese: Oureíña, Oureana; Toma este boliño que che manda túa ama!
A cambio recibiría un grande tesouro.
Mais a cousa fracasou. O mozo, aínda que non dixo nada na casa, foi sometido a espionaxe pola muller que nun descoido encetou un dos bolos. De maneira que cando foi á fonte, pousou os bolos e dixo o que tiña que dicir, primeiro saíu unha moza da fonte, e despois outra pero a terceira non puido saír (era a do bolo encetado) e díxolle desde dentro da fonte: Por culpa da túa muller a min dobróuseme o encanto. Toma este xustillo e ponllo á túa dona!
Mais o rapaz, que non era torpe de todo, antes de chegar á casa pousou o xustillo sobre un castiñeiro para ver como era de bonito, momento no que a prenda estoupou nunha enorme laparada. Seica quedou de mostra por moito tempo o tronco chamuscado da árbore.
Dinos don Antonio que a moza cumpriu o encantamento ata que un serán de moito trono saíu da fonte pero en figura de fusil, imaxe que viron moitos veciños do lugar por iso se sabe que foi así e non doutra maneira».
Texto extractado de A. Reigosa "A Galicia máxica de don Antonio Fraguas", Boletín da Real Academia Galega, nº 380, pp. 23-42
Para saber máis:
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2907
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=
Mágoa que o pasado 17 de maio de 2019 dedicado a este egrexio persoeiro non se tivera en conta no concello de Arzúa para reivindicar o seu traballo e investigacións nesa bisbarra.
LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2019
"A figura do moucho nas cantigas populares de Melide"
Incorporamos este mes esta recompilación de ditos sobre a figura do moucho, un ave moi vinculada ós presaxios, novas do outro mundo, ou anuncios de acontecementos que non podemos prever. Xa dende a antigüidade os mouchos e as curuxas están relacionados co mundo das crenzas e do imaxinario, tanto na tradición popular da nosa terra, como na mitoloxía clásica, onde acompañaban ós deuses do Olimpo.
No texto que adxuntamos no enlace a Galicia Encantada podedes ler o que se conta no "Terra de Melide" sobre este animal, pero o que máis queremos destacar é que ata fai poucos anos, esas cantigas (e outras de nova creación onde tamén estaba presente dita criatura), eran entonadas como sinal de protección, ou como esconxuradoras contra os perigos externos, tendo en conta que habitualmente estas aves eran portadoras de malas novas.
Podedes ler este texto no seguinte enlace, ou botarlle un ollo ó "Terra de Melide", que sempre nos vai sorprender no seu capítulo dedicado ó folclore, investigado e escrito por Vicente Risco e Amador Rodriguez.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=7&id=2491
No texto que adxuntamos no enlace a Galicia Encantada podedes ler o que se conta no "Terra de Melide" sobre este animal, pero o que máis queremos destacar é que ata fai poucos anos, esas cantigas (e outras de nova creación onde tamén estaba presente dita criatura), eran entonadas como sinal de protección, ou como esconxuradoras contra os perigos externos, tendo en conta que habitualmente estas aves eran portadoras de malas novas.
Podedes ler este texto no seguinte enlace, ou botarlle un ollo ó "Terra de Melide", que sempre nos vai sorprender no seu capítulo dedicado ó folclore, investigado e escrito por Vicente Risco e Amador Rodriguez.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=7&id=2491
LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2019
"Lendario do Castro da Graña"
Neste mes de novembro incluímos como lenda do mes esta recompilación de contos sobre o Castro da Graña, recollidas por Florentino Cuevillas e Vicente Risco no "Terra de Melide", o primeiro na sección de Prehistoria, e o segundo na de folclore. Podemos ver a diferenza entre uns relatos e outros. Cuevillas como prehistoriador achéganos as lendas das trabes de ouro, prata e alquitrán e dos mouros que habitan nos castros. Sen embargo Risco, na súa faceta de antropólogo e folclorista nos achega unha historia máis costumista á par que divertida.
Non deixedes de lelos no seguinte enlace de Galicia Encantada.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2808
Non deixedes de lelos no seguinte enlace de Galicia Encantada.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2808
"A Fonte Santa dos Ánxeles"

A esta fonte aínda acode a xente a coller auga para paliar as pragas nos campos, para beber pois din que é moi boa, e por unha propiedade curiosa e que vai moi acorde con estas datas, xa que é boa tamén para arredar ás tronadas.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=2466
LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2019
Incorporamos este mes unha lenda vinculada á Fortaleza de San Paio de Narla. Non se trata, polo tanto, dunha lenda da nosa comarca, pero si moi vinculada ó aparecer mencionada no Tumbo de Sobrado, e porque se desenvolve a fin de contas no lindeiro municipio de Friol.
O fabuloso desta historia, que fai anos era narrada pola señora que guiaba as visitas á fortaleza como se dun acontecemento real se tratara, é que se trata dunha narración que mistura elementos e personaxes reais con acontecementos sobrenaturais, o que lle resta veracidade histórica pero suma en compoñente lendario. Unha historia que de tan irreal semella lenda ou unha lenda que de tanto contala se convirte en realidade. Trátase dun suceso extraordinario que lle confire á fortaleza de Narla un aura de Castelo de lenda.
Esta lenda xa foi recollida no Tumbo de Sobrado, e publicada por don Ángel del Castillo no ano 1925 co título de “A dona das Torres”, foi posteriormente fabulada por Leandro Carré Alvarellos, no ano 1972 no seu libro “Contos de pantasmas”. No libro de Carré aparece coma un relato fantástico narrado con certa estética becqueriana.
Podedes ler a historia no seguinte enlace de Galicia Encantada:
O fabuloso desta historia, que fai anos era narrada pola señora que guiaba as visitas á fortaleza como se dun acontecemento real se tratara, é que se trata dunha narración que mistura elementos e personaxes reais con acontecementos sobrenaturais, o que lle resta veracidade histórica pero suma en compoñente lendario. Unha historia que de tan irreal semella lenda ou unha lenda que de tanto contala se convirte en realidade. Trátase dun suceso extraordinario que lle confire á fortaleza de Narla un aura de Castelo de lenda.
Esta lenda xa foi recollida no Tumbo de Sobrado, e publicada por don Ángel del Castillo no ano 1925 co título de “A dona das Torres”, foi posteriormente fabulada por Leandro Carré Alvarellos, no ano 1972 no seu libro “Contos de pantasmas”. No libro de Carré aparece coma un relato fantástico narrado con certa estética becqueriana.
LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2019
“Abelardo de Berredo”.
![]() |
![]() Fotos extraídas do blog: http://ospendellos.blogspot.com |
Párecenos digno lembrar e mesmo mitificar, coa nosa maior admiración, a este home que de ter levado outra vida, podería ter alcanzado unha alta meta, xa que a súa capacidade intelectual e a súa intelixencia poucas veces se ve. Non queremos recordalo como un personaxe de feira que facía divertidas as veladas, senón que a nosa intención é ensalzar a un home que posuía un gran talento. Consideramos que debe estar na sección “Lenda do mes”, por dous motivos: primeiro porque como xa dixemos, a súa capacidade á hora de resolver complicados cálculos matemáticos sitúao no lugar onde se deben atopar físicos e científicos de primeiro renome (quen de nós non envexa esa capacidade); e en segundo lugar porque xa forma parte do imaxinario colectivo galego pola súa inclusión na prestixiosa web Galicia Encantada, e que esta semana o lembra no seu facebook, xunto con outros personaxes considerados heroes e heroínas da nosa tradición oral.
LENDA DO MES DE XULLO DE 2019
“San Cosme terra de meigas”.

Podedes ler estes relatos de meigas no seguinte enlace da web Galicia Encantada:
LENDA DO MES DE XUÑO DE 2019
“San Marcos de San Romao”.

Imaxe do San Marcos de San Romao
Este mes de xuño incorporamos outra lenda do Concello de Santiso. Trátase dunha de tantas historias de Santos "viaxeiros" que non acougan no lugar a onde os levan e deciden ou ben retornar ó lugar onde estaban nun principio, ou ben á igrexa ou capela de onde foron apartados.
Podedes ler esta lenda no seguinte enlace da web Galicia Encantada pinchando aquí:
![]() |
Imaxe do San Marcos de San Romao |
Podedes ler esta lenda no seguinte enlace da web Galicia Encantada pinchando aquí:
LENDA DO MES DE MAIO DE 2019
“O salto do cabalo de Don Antonio Freire. Señor de Sobrán”.
![]() |
Foto extraída do blog: http://www.xoanarcodavella.com/
|
LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2018
“A lenda da Capela de San Cidre”.

LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2018
“Lendario do Castro de San Román”.
![]() |
Vista da Croa do Castro de San Romao (foto extraída do libro "Santiso na Terra de Abeancos" de Xosé Manuel Broz). |
Son lendas que nos levan ó pasado mitolóxico dos Castros, ó que as xentes do lugar sempre asociaron con pobo mítico dos mouros, para darlle unha posible explicación a eses poboados fortificados e abandonados xa dende tempos que ninguén recorda.
Estas lendas, presentes e narradas de xeito prácticamente similar en todos os castros do país, contan episodios de vigas de ouro e alquitrán, de pitas que poñen ovos de ouro, de mouros que se deixan ver polos Castros,...
Estes contos forman parte do acervo cultural do noso pobo, é a nosa literatura oral, son as historias (con minúscula) contadas dende sempre nas casas. Son polo tanto, a mitoloxía propia do pobo galego.
Se queres coñecer estas lendas do Castro de San Román podes pinchar no seguinte enlace, que vos leva á páxina de Galicia Encantada, e de paso podedes pasear por ela nesta semana dedicada ó Patrimonio Cultural e Natural (o día venres 16 de novembro celébrase o seu Día Internacional) e descubrir moitos máis contos, lendas, historias, personaxes,... da nosa cultural oral inmaterial.
Podedes coñecer o lendario do Castro de San Romao pinchando no seguinte enlace:
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2712
LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2018
"O Santuario da Nosa Señora de Rendal"
![]() |
Igrexa de Rendal no ano 1990. (Foto extraída da publicación "La Religiosidad popular en Galicia: el Municipio de Arzúa"). |
O pasado día 5 de outubro tivo lugar unha misa solemne na honra de San Froilán.
A este santuario advocado á Nosa Señora, acódese para curar moitos males, entre eles os dos dentes.
Se queres saber algo máis dos milagres de Rendal pincha no seguinte enlace:
LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2018
“O estraño suceso da pomba no Casco Vello de Melide”.
![]() |
Rúa das Ichoas no Casco Vell ode Melide |
Incluímos este relato este mes por unha causa moi concreta. Trátase dunha historia que circulou por Melide nos anos 60, da que oímos falar dende nenos e que recollemos de fontes moi directas a nós. Como moitas outras lendas e contos que enviamos a Galicia Encantada dende fai xa catro anos, quixemos que esta formase parte desa marabillosa e completa web que recolle o imaxinario popular galego, para que non se perdera e coma xeito de homenaxe a eses vellos contos e ós seus transmisores. Este relato, ó igual que moitos outros que tamén recollemos e enviamos a Galicia Encantada, os incluímos e incorporamos ós Roteiros polo Melide das Lendas, e os contamos nas ubicacións onde “máis ou menos” tiveron lugar, iniciativa que partiu do Museo da Terra de Melide e que estamos a desenvolver dende fai xa cinco anos.
O traballo de recompilación e documentación tanto de fontes históricas, como de pescudas antropolóxicas, é un traballo arduo á par de gratificante. O obxectivo principal á hora de publicalo é a súa divulgación para o achegamento ó público en xeral, para o seu coñecemento e desfrute. Posuír datos e dalos a coñecer é a labor fundamental de calquera investigador, pero cando se fai un uso indebido ou sen citar a fonte de procedencia, abusando do traballo doutros, ou mesmo utilizándoos en propio beneficio, parécenos unha práctica pouco ortodoxa á par de oportunista.
Se queres saber máis sobre o “estraño suceso da pomba no Casco Vello de Melide”, pincha
no seguinte enlace: https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=1&id=2492
LENDA DO MES DE AGOSTO DO 2018.
![]() |
A Vaca Juanita |
LENDA DO MES DE XULLO 2018
![]() |
A Pena Ferrada |
Podedes ler a lenda da "Pena Ferrada" pinchando no seguinte enlace de Galicia Encantada https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=32&id=2458
![]() |
Detalle da cazoleta. |
LENDA DO MES DE MAIO DE 2018
"A Fonte de Santa María do Leboreiro".
![]() |
Igrexa de Santa María do Leboreiro (Melide), onde se pode ver labrada no tímpano a imaxe da Virxe. |
Comezamos unha nova temporada desta sección, e o facemos presentando a "Fonte de Santa María do Leboreiro".
Nesta ocasión non se trata dunha fonte con propiedades curativas ou terapéuticas, como sucede con outras fontes xa publicadas como a de San Ramón en Grobas ou a de Belmil no Concello de Santiso, senón que ista é escenario dunha milagre que deu orixe ó tímpano da igrexa do Leboreiro. É por tanto, unha lenda relacionada con imaxes de santos ou da Virxe de natureza "viaxeira" ou "peregrina". Imaxes que aparecen nas fontes ou en determinados enclaves de devoción, e son trasladadas a unha igrexa próxima, provocando que a imaxe retorne logo ó lugar no que apareceu. E para conseguir que fique definitivamente na igrexa hai que realizar unha serie de actos, como neste caso esculpir a imaxe no tímpano da igrexa.
Na comarca existen máis casos como este, como sucede co San Cidre de Paradela en Toques, ou o San Martiño de San Román en Santiso.
Se queres ler esta lenda podes facelo pinchando no seguinte enlace da páxina web GaliciaEncantada.
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=0&id=2464
LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2017
"A Fonte de San Ramón de Grobas"
![]() |
Fonte de San Ramón de Grobas (Concello de Melide) |
Hoxe imos amosar outra das fontes milagreiras da Terra de Melide. Anteriormente xa publicamos relatos referidos á Fonte de Santa Columba das Pías (Sobrado dos Monxes), a Fonte Santa de Belmil ( Santiso), e a Fonte Santa de Piñor (Melide) .
Nesta ocasión botamos man dunha fonte "milagreira" situada na parroquia de Grobas (Concello de Melide). Con esta nova fonte xa son catro as fontes con propiedades máxico-terapeúticas amosadas, mais compre sinalar que aínda existen máis na nosa comarca, e delas xa se irá dando conta noutras achegas.
Para coñecer as virtudes desta Fonte de San Ramón de Grobas só hai que pinchar nos seguintes enlaces das webs Galicia Encantada e de Abeancos.gal.
https://www.abeancos.gal/…/fonte-de-san-ram%C3%B3n-de-grobas
LENDA DO MES DE NOVEMBRO DE 2017
"A Fonte Santa de Piñor"
Nesta ocasión imos falar das Fontes Santas, milagreiras ou con propiedades máxico-medicinais. En Galicia a auga brota case en cada recuncho, e case cada un destes mananciais ou fontes teñen unha serie de propiedades curativas, tanto para o corpo como para a alma.Son moitas as augas que polos seus contidos en minerais son boas para determinadas doenzas da pel, do aparato dixestivo,... pero hai outras que curan outro tipo de males ou procuran paliar outro tipo de dores como as augas que axudan nos partos ou contra as tronadas. Isto lévanos ó rico e plural imaxinario popular do noso país, xa que cando as augas non teñen propiedades medicinais ou terapéuticas, lles atribuímos outro tipo de "propiedades", que poden axudar incluso a mitigar unha praga de vermes (como a da Fonte Santa dos Ánxeles), e en case todas elas hai que seguir unha serie de rituais á hora de inxerir as augas, para que estas proporcionen o desexado beneficio. Incluso se lles soe asociar cos sempre tan recurrentes mouros (argalleiros que levan a culpa de case todo). Máis noutras ocasións as fontes son Santas porque nelas apareceu unha imaxe da Virxe que obra milagres (como na Fonte Santa de Belmil coa "Virxe dos Alimentos"). Neste caso trátase dunha forma de sacralizar un ritual pagán asociado ó culto ancestral ás augas.
Na Terra de Melide existen varias Fontes Santas, cada unha coas súas propiedades específicas: A Fonte Santa de Belmil (Santiso); A Fonte de San Ramón de Grobas (Melide); A Fonte Santa dos Ánxeles (Melide); A Fonte das Pías (Sobrado dos Monxes); ou a Fonte Santa de Piñor (entre Melide e Santiso). Esta fonte de Piñor, ademais de contar con augas sulfurosas que son boas para o aparato dixestivo, ten asociada unha lenda de cabalos máxicos que saen ó galope do seu interior (lenda moi arraigada no folclore popular galego), ademais de contar cun peculiar ritual para inxerir as augas e que estas procuren o desexado beneficio.
Podes ler algo máis desta Fonte no seguinte enlace da web GaliciaEncantada.
Tamén podes les sobre outras Fontes Santas da nosa terra na mesma web.
LENDA DO MES DE OUTUBRO DE 2017
"Os mouros na Terra de Melide" (2ª parte).
![]() |
Debuxo a plumilla da Ponte de Furelos de Xosé Manuel Broz Rei. |
Como xa adiantabamos o mes pasado, nesta ocasión tamén imos falar do pobo mítico dos mouros e da súa omnipresencia no folclore e na tradición oral da Terra de Melide.
Neste relato seguimos a falar do seu carácter argalleiro e da súa teima construtiva, xa que a eles se lles atribúe na cultura popular galega a realización de canto monumento antigo hai no país.
No texto incorpórase unha lenda recollida na páxina web
www.rios-galegos.com, e que nos pareceu moi ilustrativa desa faceta enxeñeira, á par de bulreira dese pobo imaxinario. Para non desvirtuar o contido do texto orixinal transcríbese, literal e integramente, citando á fonte de procedencia (como sempre se debe facer cando se reproducen textos alleos).
Nesas liñas reflíctese como se lles atribuíu no imaxinario popular mesmo a fábrica da Ponte Medieval de Furelos (datada no Século XII).
Podes ler esta lenda no seguinte enlace da páxina web GaliciaEncantada.
LENDA DO MES DE SETEMBRO DE 2017
"Os mouros na Terra de Melide (1ª parte). A cheminea dos mouros do Rechinol".

Co relato do mes pasado pretendimos lembrar a Don Ricardo Sánchez Varela "Don Ricardo da Fábrica de Furelos", con este queremos facer o propio con Don Eduardo Álvarez Carballido, do mesmo xeito que se irá facendo cos distintos melidaos ilustres da cultura do noso pobo.
Podes ler a lenda da "Cheminea dos mouros" no seguinte enlace da páxina web Galicia Encantada.
LENDA DO MES DE AGOSTO DE 2017
"A casa enmeigada de Borraxeiros e a súa relación co sacerdote don Ricardo ‘da Fábrica".
LENDA DO MES DE XULLO DE 2017
"A maldición da Fábrica de Puntas da Capela"
![]() |
Ruínas do mosteiro de San Antolín de Toques. |
LENDA DO MES DE XUÑO DE 2017
"O santuario milagreiro de Santa Columba das Pías".
LENDA DO MES DE MAIO DE 2017

LENDA DO MES DE DECEMBRO DE 2016
"A Fonte Santa de Belmil (Santiso)"

Nesta achega podemos ler testemuñas dos veciños de Belmil recollidas por xosé Manuel Broz no libro "Santiso na Terra de Abeancos", e tamén a transcrición que fai Natalia R.C. para a revista "Intres" do IES de Melide da lenda orixinal publicada no "Terra de Melide" e que aparece en pdf.
A Lenda da Fonte Santa de Belmil leva aparellado un milagre.
Trátase da aparición da Nosa Señora dos Alimentos, favorecedora das propiedades da auga. Como sucede en moitos outros casos de Fontes con propiedades ou de Ermidas Santas, soe aparecer nelas ou nas proximidades, unha imaxe da Virxe ou dun Santo que favorece os milagres e que lle aporta propiedades curativas as augas (non imos afondar aquí no tema, pero esto provén da relación entre o home e a natureza, anterior o cristianismo; rituais ancestrais que unían ó home co medio e que logo se cristianizaron). Estas imaxes soen ser "viaxeiras" e sucede que despois de ser atopadas e levadas á igrexa parroquial, fuxen de novo ata o lugar onde foron descubertas. Na igrexa parroquial de San Pedro de Belmil podemos ver a Nosa Señora dos Alimentos, unha talla do século XIX que conserva a súa policromía orixinal. Trátase dunha imaxe da Virxe que se apareceu na Fonte Santa de Belmil, favorecedora das propiedades da auga da fonte.
LENDA DO MES DE NOVEMBRO 2016
Co gallo das festividade de Santos e Defuntos, pareceunos axeitado publicar este relato, que en realidade non se trata dunha lenda tradicional, senón dun acontecemento que tivo lugar hai unhas décadas, que foi real e ten como protagonista á SANTA COMPAÑA EN MELIDE (pero pregamos que non se fagan xuizos antes de lelo, posto que o desenlace é imprevisible).
Podes ler esta historia na web Galicia Encantada
Alí podes ler máis historias da Compaña, tamén coñecida como Estantiga, Hoste, Estadea, Procesión das ánimas....
Esta historia contóunola un veciño de Melide e pareceunos moi curiosa, polo que decidimos redactala e compartila con todos vos.
É unha mágoa que se perda un folclore tan arraigado e rico como o que atopamos na tradición popular galega, por culpa de fenómenos importados, alleos á nosa cultura, como é o Halloween reconvertido en Samaín.
LENDA DO MES DE OUTUBRO 2016
"O Escribán da Casa de Atá.... e agora, unha de pantasmas."
LENDA DO MES DE SETEMBRO 2016
"A Lenda do cabaleiro Santo Lanzatrote de la Tour"
