5º CENTENARIO DA “ASEMBLEA DE MELIDE”.
AS CAPITULACIÓNS DO REINO DE GALICIA
(4 de decembro de 1520 – 4 de decembro de 2020)

 

Nesta data tan significativa da que este ano se conmemora o seu cincocentos aniversario, celébrase un feito ocorrido un 4 de decembro do ano 1520 en Melide, no que se conseguiu reunir ós poderes estamentais galegos, nunha xuntanza na que se ía falar por e para Galicia, collendo á súa vez a testemuña da xuntanza celebrada 53 anos antes (1467), tamén en Melide, e que segundo verbas do doutor en Historia Medieval Carlos Barros, considérase a data e lugar de nacemento da Xunta de Galicia.

Ambos acontecementos, e en particular a Asemblea de 1520, deben ser recordados e festexados sen dúbida algunha o 4 de decembro de 2020.

 

Debuxo idealizado do Melide Medieval. Vese á fortaleza da Mitra Compostelá á esquerda, e a igrexa do Convento de Sancti Spíritus á dereita, coa súa torre almeada.

As Cortes de Santiago.

No mes de marzo do ano 1520, o rei Carlos I, neto dos Reis Católicos e herdeiro ó trono de Castela e Aragón pola incapacidade da súa nai a Raíña Xoana I, convocou Cortes  en Santiago, xa que poucos días despois a súa intención era coller un barco que o trasladara a Flandes, pero ó mesmo tempo coa finalidade de eliminar calquera pretensión de revolta por parte dos nobres casteláns, polo descontento que estes tiñan contra o rei alemán e as súas políticas que non tiñan nada satisfeitos ós nobres. Ademais pretendía solicitarlles novos fondos para poder facer fronte ós gastos cuantiosos da súa coroación en Aquisgrán.

As sesións comezaron o día 31 de marzo e acudiron os nobres convocados representantes das distintas cidades que tiñan voto. Galicia neses intres non tiña voto de seu e era representada pola cidade de Zamora, que pedía e reclamaba as necesidades en nome do Reino de Galicia, o que non favorecía en nada as pretensións dos nobres galegos que vían como o seu poder a as súas necesidades non eran ben defendidos por dita cidade.

 

Fragmento dunha imaxe da celebración de cortes medievais no que se representan as Cortes Catalás (edicións das “Constitucións de Cataluña, incunable do 1495)

 

Ante tal situación o arcebispo de Santiago, Alonso III de Fonseca e Ulloa, acompañado polo señor de Vilalba e rexedor de Betanzos, Fernando Pérez de Andrade Pérez das Mariñas, e máis o conde de Benavente deciden presentarse no Convento compostelá de San Francisco e pedir a súa asistencia ás Cortes. Esta petición foi denegada, producíndose ademais unha serie de altercados que foron reducidos polo corpo diplomático do rei, quen entre outras medidas pronunciou un acta de desterro contra o Conde de Andrade, que tivo que exiliarse na cidade da Coruña.

Estas Cortes, que supuxeron máis enfrontamentos co monarca, tamén por parte dos nobres casteláns presentes, motivados pola condición alemá do rei que non era ben acollida polos casteláns entre outras cuestións polo nomeamento de estranxeiros como cargos diplomáticos, ademais de coñecer as pretensións do monarca de solicitar fondos ós nobres para financiar a súa viaxe a Flandes e os gastos que conlevaba ser proclamado elector e coroado Emperador do Sacro Imperio Romano-Xermánico, tiveron que ser aprazadas pola celebración da Semana Santa do ano 1520, datas nas que non se podía realizar ningún acto deste tipo.

Esta suspensión temporal das cortes motivou o desprazamento do rei á cidade da Coruña, xa coa idea de embarcar canto antes, polo que as cortes foron reanudadas unha vez finalizada a Semana Santa, esta vez na cidade herculina. Curiosamente Fernando de Andrade, que se achaba alí desterrado polo rei, foi nomeado por este como capitán da escuadra que o levaría ata a cidade flamenca, condonando así o castigo de dito conde.

Pero o arcebispo Fonseca non puido esquecer o desplante sufrido en Santiago polo que decidiu convocar ós nobres cabaleiros e prelados do Reino de Galicia, nunha xuntanza na que cada un expuxera as súas peticións, pero para asinar conxuntamente unha serie de acordos favorables a Galicia, entre eles o voto en Cortes, xa que consideraban unha especie de ultraxe o acontecido na cidade do apóstolo.

 

Fotografía do sartego de Fernando Pérez Andrade das Mariñas,
ubicado na igrexa parroquial de Santiago de Pontedeume.

 

Decidiu celebrar dita asemblea en Melide, por ser “la metad del Reino”, ademais de pertencer durante os séculos anteriores á Mitra Compostelá como territorio xurisdicional.

O 4 de decembro do ano 1520 tivo lugar en Melide a reunión de “cabaleiros e prelados do Reino de Galicia”. Nesa xuntanza, seguindo o exemplo da Xunta de Irmandades celebrada tamén en Melide 53 anos antes (primavera de 1467 con motivo da 2ª Revolta Irmandiña), formalizáronse unha serie de peticións en nome de Galicia, para presentar ante o Emperador Carlos V (I de España). Entre as 16 propostas asinadas, destacaron dúas por riba de todas: conseguir unha Casa de Contratación (Especiería) para A Coruña, e acadar o voto en cortes para Galicia que ata aquel momento estaba sendo representada por Zamora. Ambas peticións tiveron resultados desiguais: a primeira conseguiuse un par de anos máis tarde, mentres que a segunda foi respondida con evasivas por parte do Rei, acadándose dita representación en Cortes definitivamente no ano 1622 baixo o reinado de Felipe III.

Esta Asemblea de Melide conseguiu reunir ás distintas forzas sociais de Galicia, representadas por bispos, señores nobiliarios e representantes das vilas e cidades (aínda que houbo ausencias destacables como a do Conde de Monterrei ou a do bispo de Tui), o que significa que por segunda vez na Historia, Melide foi o lugar onde se decidiron fundamentais e transcendentais decisións políticas e sociais, converténdose así, no cerne da configuración política da Baixa Idade Media e dos inicios da Idade Moderna de Galicia.

Tratouse da segunda ocasión na que se escolleu Melide, como cerne do Reino, para celebrar unha xuntanza que reunise os poderes estamentais do país, para solicitar dereitos en nome de todo o pobo galego.

 Participantes na reunión

As Cortes convocadas en Santiago tiñan dúas finalidades concretas, como xa se expuxo: unha estratexia política orientada por un lado a deslocalizar ós grandes nobres casteláns das súas zonas de influenza, e por outro ter próximo o porto da Coruña onde ía embarcar camiño de Flandes para ser coroado en Aquisgrán como Emperador do Sacro Imperio Romano-Xermánico.

Nesta xuntanza das Cortes, onde Galicia non tiña voto dende mediados do século XV, xuntáronse nobres e procuradores, moi a descontento polo lugar elixido, posto que non estaban de acordo con moitas das medidas emprendidas polo rei, pero o maior descontento sufriuno Alonso III de Fonseca, o arcebispo de Santiago quen foi expulsado sen a posibilidade de acceder ó lugar onde se estaban a celebrar, cando pretendía reclamar a súa presenza pois consideraba fundamental pedir o voto en Cortes para o Reino de Galicia.

Ante os desplantes sufridos nas Cortes de Santiago, o Arcebispo de Santiago Alonso III de Fonseca convoca á nobreza, prelados e alcaldes das vilas galegas, a unha xuntanza na que decidir importantes cuestións para o Reino de Galicia e presentarllas ó Rei Carlos I. Esta reunión: a “Asemblea de Melide”, convocouse o 4 de decembro de 1520 en Melide, como centro do Reino e vila que estaba baixo a xurisdición da Mitra Compostelá.

Non se coñece o lugar onde se levou a cabo dita reunión. Existen tres posibles localizacións das cales calquera delas cumpre co necesario para celebrar dito acontecemento nelas:

-          O Convento de Sancti Spiritus da Orde Terceira Regular Franciscana. Ubicado extramuros da vila medieval de Melide, puido ser o lugar onde se reuniron os nobres e prelados do Reino para celebrar a dita xuntanza, tanto nas dependencias monacais coma na propia igrexa conventual, que nese momento xa fora reedificada por orde de Sancho de Ulloa o primeiro Conde  de Monterrei e tío de Alonso III de Fonseca, para o cal utilizou as pedras do castelo que a Mitra compostelá posuía na vila de Melide e que fora seriamente danado na Revolta Irmandiña, e do cal, anterior arcebispo de Santiago, Alonso II de Fonseca, pai do actual, fixo uso de das pedras do mesmo para cederllas a Sancho de Ulloa na reedificación de dita igrexa.

-          A igrexa parroquial da vila de Melide, a tristemente desaparecida igrexa de San Pedro. Fundada no ano 1265 polo gremio de comerciantes da vila, este templo puido ser o lugar escollido para a celebración do acto, xa que era habitual celebrar este tipo de capítulos nas igrexas.

-          A tamén desaparecida Capela de San Sebastián, ubicada fora da vila medieval e moderna de Melide, actualmente a súa situación poderiámola situar zona de San Roque, ou no cruce de estradas cara á Coruña.

  

Retrato do arcebispo Alonso III de Fonseca e Ulloa. Obra atribuída a Pedro Micó. Século XIX.

 

A ela acudiron ou enviaron representación: ademais do arcebispo de Santiago, o conde Fernán Pérez de Andrade, o Licenciado Cáceres en nome do conde de Benavente (os tres presentes nos altercados das Cortes de Santiago), Pedro Osorio en nome do marqués de Astorga, Álvaro de Taboada en nome da condesa de Lemos Dona Beatriz de Castro, Gutierre de Navia en nome do conde de Altamira e do seu titor o bispo de Astorga, o Dr. Botello en nome do biso de Lugo, o deán de Mondoñedo en nome do cabido en sede vacante, o mariscal Álvaro González de Rivadeneyra, Pedro Bermúdez de Castro señor de Montaos, García Sarmiento señor de Salvaterra e Sobroso, Vasco das Seixas, Alonso López de Lemos, Lope Taboada, Suero Gómez de Soutomaior señor de Sobrán, Ares Pardo das Mariñas, Pedro Álvarez de Valadares, Ares Pardo de Cela, Diego Sánchez de Rivadeneyra, Álvaro de Oca señor de Celme, Frei Alonso Gago comendador de Pazos de Arenteiro, Álvaro Suárez de Deza señor de Valtebra e Gonzalo Barba. Dos señores o único que non acudiu nin enviou representación foi o conde de Monterrei e dos prelados non estiveron presentes os bispos de Tui nin o de Ourense. As cidades de Ourense e Betanzos estiveron representadas polos seus rexedores.

Nesta Asemblea se estableceron 16 acordos parta presentar ante o Emperador Carlos V de Alemaña, I de España..

 

As Capitulacións do Reino de Galicia: Acordos e peticións:

Tras o desencontro producido nas Cortes celebradas en Santiago na primavera de 1520, o arcebispo Alonso III de Fonseca decidiu reunir “os cabaleiros e prelados do Reino de Galicia” en Melide, e plantexar entre todos unha serie de medidas para ser entregadas ó Rei Carlos I. Acudiron a esta reunión 25 persoeiros que representaban ó máis alto clero e señoríos de Galicia. Foron asinadas 16 capitulacións entre as cales había dúas principais:

- Afirmar a fidelidade ó monarca pero ó mesmo tempo manterse alleos ó conflito Comuneiro que estaba tendo lugar en Castela contra o rei polas súas políticas, que puxeron en descontento á nobreza castelá. Pero acudir á chamada do rei si este o requiría.

- Solicitar e acadar o Voto en Cortes para Galicia, perdido dende mediados do século XIV e que por entón estaba sendo representada por Zamora.

A estas dúas cláusulas, que se consideraron esenciais e primordiais, uníronse outros 14 acordos, a maioría deles de carácter secundario.

Entre outros acordos asinados pola máis alta nobreza e clero galegos estaba:

- Conseguir unha Casa de Contratación de especias e mercadorías de ultramar, ó igual da que xa estaba funcionando en Sevilla. A Coruña considerábase un porto seguro onde poder desembarcar os barcos procedentes das novas terras descubertas pouco tempo antes (América), e nunha ruta que comunicaba a península co norte de Europa (fundamentalmente Flandes), polo que se buscaba acadar unha casa para a contratación mercantil das especias e produtos que viñan do outro lado do Atlántico.

- Crear unha Capitanía Xeral para Galicia, tamén asentada na Coruña.

Outros acordos tiñan carácter máis anecdótico como:

- Solicitar a non execución das penas nas que se incorrera pola celebración de “vodas fastosas”, dado que ditas celebracións debían ser celebradas con mesura.

- A petición que Ares Pardo de Cela, señor da Casa e Torre de Cela e rexedor de Betanzos, quen solicitou temas referentes á cidade que representaba como a regulación da feira franca, o cobro dos impostos dos dezmos e as alcabalas así como o regulamento do alfolí.

- Dada a escaseza de trigo, solicitaron a posibilidade dun subministro de pan para Galicia.

- Tamén solicitaron armamento, xa que apenas se dispoñía del.

 

Escudo do Antigo Reino de Galicia

 

Moitas das peticións eran de carácter local como a efectuada polo rexedor de Betanzos.

As peticións chegaron ó rei Carlos I, quen se atopaba aínda en Alemaña, dende alí a resposta que enviou, chea de evasivas non satisfai ós nobres galegos, xa que o rei se comprometía a falar dos asuntos requiridos unha vez de volta, pero sen conceder ningún directamente.

Das cláusulas fundamentais, que resumimos en catro:

- A fundamental, solicitar o voto en Cortes, non foi acadado definitivamente ata o ano 1622 baixo o reinado de Felipe III (neto de Carlos).

- A Casa da Especiería da Coruña acadouse no ano 1522, aínda que non estivo funcionando moito tempo.

- Conseguiuse a creación da Capitanía Xeneral para o Reino de Galicia co cargo de Gobernador do Reino e Capitán Xeneral do Reino, con sé na cidade de A Coruña o 11 de abril de 1521 (aínda que xa existía a denominación dende os Reis Católicos que substituía ó cargo de Adiantado Maior propio da Baixa Idade Media).

- Galicia non se puido manter á marxe do movemento Comuneiro, tendo que loitar do lado do rei cando foron requiridos.

 

O rei Carlos I

Varios meses antes de celebrarse a Asemblea de cabaleiros e prelados do Reino de Galicia, e con motivo da convocatoria a Cortes, o rei Carlos I pernoctou en Melide.

O motivo desa estadía en Galicia do futuro emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico debeuse fundamentalmente a dous motivos: a convocatoria a Cortes en Santiago de Compostela e o posterior embarque do rei no porto da Coruña.

O motivo que levaba o rei Carlos I a embarcar na Coruña non era outro que o de partir cara Flandes para ser coroado Emperador en Aquisgrán. Este feito condicionou a celebración das Cortes en Santiago, xa que quedaba próximo ó porto de embarque e o rei tiña presa por partir, e o mesmo tempo nunha estratexia política, deslocalizaba os grandes e poderosos nobres casteláns das súas áreas de influencia e dos seus círculos de poder e vasalaxe.

A última noite antes da súa chegada a Santiago, o rei pernoctou na vila de Melide. Descoñécese o lugar exacto onde o fixo, pero con toda probabilidade podemos asegurar que durmiu no convento que a Orde Terceira Franciscana tiña na vila (extramuros nese intre), xa que tamén foi no convento franciscano de Santiago onde se convocaron as Cortes. Non existe a posibilidade de que pernoctara no castelo que a Mitra tivera na vila, xa que dita fortaleza fora asediada e seriamente danada polos Irmandiños na Gran Revolta sen ser novamente reconstruída, por un impedimento  por parte dos Reis Católicos. Polo que o seu propietario legal, o arcebispo de Santiago de Compostela naquel momento Alonso II de Fonseca, cedeu, doou, vendou ou especulou coas pedras de dito castelo, coas que entre outras edificacións procedeuse a reedificar a igrexa do Convento de Sancti Spíritus. Froito de dita reforma conservamos a día de hoxe a Capela Maior.

 

 

Escudo imperial do emperador Carlos V de Alemaña, rei Carlos I de España

 

Compre sinalar que escasamente nove meses despois (no mesmo ano) da estadía do futuro emperador Carlos V, tivo lugar na mesma vila de Melide, o encontro dos señores laicos e eclesiásticos de Galicia, convocados polo Arcebispo de Santiago, Alonso III de Fonseca, quen foi expulsado desas cortes que se estaban a celebrar prohibíndoselle, ademais, a entrada.

O paso de Carlos I de España e V de Alemaña, non quedou na memoria colectiva do pobo, aínda que seguramente o fasto e pompa que traía consigo debeu ser digno de admiración, xa que dito monarca, criado en Flandes, nunha corte rica e pouco dada a humildade, tiña que traer consigo un enorme séquito. Pero o certo é que a ese monarca ó que se lle solicitaron os acordos asinados na Asemblea de Melide, pasou unha noite na vila, antes de dita reunión.

 

A Xunta Irmandiña

En 1467, 53 anos antes da Asemblea de cabaleiros e prelados do Reino de Galicia, tivo lugar en Melide outra reunión simbólica e de importancia capital no devir da Historia de Galicia de finais da Idade Media: a Xunta Irmandiña que desembocou na 2ª Revolta Irmandiña.

Esta xuntanza de todos os segmentos sociais galegos celebrouse nesta vila “por ser la metad del Reino”. Segundo estudios do profesor de Historia Medieval da USC, Carlos Barros:  “hai novas de cinco reunións da Xunta de Galicia nos anos 1467, 1468 e 1469. A primeira grande reunión tivo lugar, entre marzo e abril de 1467, en Melide: “ los pueblos y gentes del Reino, se juntaron y fizieron una junta en la villa de Mellid y allí se juntaron todos en hermandad e nombraron alcaldes e diputados e cuadrilleros della”.

Nesta primeira xuntanza onde os Irmandiños solicitan ós señores, moitos deles presentes nesta reunión, que cesen os abusos e abandonen as fortalezas, pode ser considerado como a primeira vez que as forzas políticas e sociais do país se unen para actuar e decidir executar unha serie de medidas en nome do pobo galego, segundo nos di o profesor Barros: “facer a primeira xuntanza do máximo órgano de poder irmandiño no medio xeográfico do Reino de Galicia (Melide) salienta o sentido vertebrador fundante, da primeira xunta”.

Segue a explicar que “despois da xuntanza de Melide, resulta favorablemente para os rebeldes ó poder señorial (o único existente antes de 1467 en Galicia, porque o poder de El-Rei era nominal)...”, indica que nesta xuntanza os participantes decidían por Galicia a xeito persoal.

Este feito, que en palabras de moitos outros especialistas na cuestión, simboliza o nacemento do órgano de goberno coñecido como Xunta de Galicia, e onde se inspiraron as xuntas actuais dos gobernos autonómicos para definir o seu nome, sendo herdeiras destas xuntanzas medievais.

 

 

Igrexa do Convento de Sancti Spiritus de Melide.

 

  Conclusión

En dúas ocasións nun curto espazo de tempo (apenas 53 anos) nas fins da Idade Media e nos inicios da Idade Moderna, a vila de Melide converteuse, de xeito nominal e presencial na capital do Reino de Galicia, xa que foi neste pobo, cerne do reino, onde se decidiron reunir os representantes da sociedade e da política deste país para tomar decisións capitais por e para dito Reino, nun punto non so accesible dende o punto de vista xeográfico por atoparse equidistante dos catro puntos cardinais, senón porque actuou como punto neutral onde ser convocados, poder parlamentar, decidir e asinar medidas por e para o Reino de Galicia.

Outros importantes acontecementos históricos tiveron lugar tempo despois, como unha das Batallas contra o exército napoleónico durante a Guerra da Independencia, ou episodios relacionados coa 1ª Guerra Carlista (ambos no século XIX), pero ningún destes feitos foi tan singular, destacado, simbólico e decisivo como a Xuntanza Irmandiña (xermolo da Xunta de Galicia) ou a “Asemblea de Melide”, da que imos celebrar o seu cincocentos aniversario, e que puxo a Melide na historia xa que historiográficamente este acontecemento leva o nome da vila no seu título.

Artigo elaborado por Cristina Vázquez Neira