ARELANDO O RETORNO DO CRUCEIRO MÁIS ANTIGO DE GALICIA
Esta é a crónica deses 98 días sen o Cruceiro.
O Emblema do Centro de Estudos Melidenses – Museo da Terra de Melide
Así pois, nunha
posta en valor hai que ter en conta aspectos fundamentais de amplo espectro:
- sinalización para dar co elemento.
- panelería (nunca
agresiva) con textos contrastados e provistos de documentación gráfica adecuada
(foto antiga, debuxo, fotogrametría, modelado tridimensional, ...) e con código
QR de enlace a referencias bibliográficas.
- elaboración de
prospectos en formato papel (dípticos, trípticos, desplegables) coa información
necesaria.
- establecemento de
estratexias de divulgación (non confundir con difusión) para poñer o acento na
singularidade dun determinado elemento: foros de debate, mesas redondas,
simposios, relatorios...
- adecuación de
estratexias de publicidade en medios de comunicación e redes sociais.
- procura dunha
marca integradora con outros elementos patrimoniais parellos e afíns (por
exemplo a creación da marca “Cruces en pedra e cruceiros góticos de Galicia”.
- creación dun logo
identitario, e que se faga extensible ás políticas de divulgación e
publicidade.
- procura da
interacción / dialéctica entre o elemento e a contorna de ubicación, procurando
a non presencia de elementos distorsionadores, incoherentes e inconexos cos
valores ó ben a ensalzar (publicidade comercial allea, ornamentación
inaxeitada, incoherente e discordante...).
- instalación de
sistemas de iluminación adecuados (enfatizadores á par de indirectos, para
permitir apreciar o detalle grazas ó contraste do xogo lumínico da luz e a
sombra).
Vemos que existe
todo un universo de propostas e variables, aínda se nos ocorren moitas máis,
polo que se evidencia que unha “posta en valor” é moitísimo máis que unha frase
feita, e decote mal entendida.
Comezamos esta
serie de entradas de “posta en valor” do Cruceiro de Melide: “Decano dos
cruceiros de Galicia” / “Icona do patrimonio cultural Melidao”/ “O Cruceiro do
Dogma / “O Cruceiro transitivo do Románico ó Gótico”/ “ O Cruceiro
Protogótico”/ “O Cruceiro peregrino”/ “O Cruceiro estudiado por Castelao”.
O campo central,
aparece bordeado por unha orla oval, evocadora da “Mandorla Mística” do
Pantócrator presente nas pinturas murais de Santa María de Melide, non en van
no campo máis exterior da orla reprodúcese a decoración “de billetes”/
“axedrezado” tan frecuente no noso románico rural e tan presente na decoración
de Santa María e Moldes.
Así pois, vemos
como o Cruceiro serve como imaxe, logo, estampa, modelo, icona, símbolo,
emblema, e calquera outra cousa na que simbolicamente se queira representar a
Melide, de feito se nalgún intre se pretende facer un deseño dunha bandeira
institucional o Cruceiro non pode estar ausente na mesma.
“Espranza ergueita
no chan dos Devanceiros,
como un símbolo do pobo,
nunha terra do País Galego,
onde afincamos a nosa identidade
e decimos que somos Nós
facendo a nosa Historia
na beira do Camiño,
sabendo que vimos dunha raza eterna
pola canle dos séculos
e as raigames de pedra feita pobo”.
X.M. Broz Rei, 1983
O Cruceiro de Melide en portada
Nesta segunda
entrada, dun total de moitas que imos facer para unha adecuada reivindicación
de posta en valor do Decano dos cruceiros de Galicia, imos facer fincapé na
relevancia do Cruceiro como imaxe en tantas e tantas publicacións e deseños,
que resulta case imposible enumeralas todas.
No extenso ensaio
de José María Castroviejo “Galicia. Guía espiritual de una Tierra”, publicado
por Espasa-Calpe no ano 1983, o autor opta como imaxe de portada por unha
ilustración de trazo desenfadado do Cruceiro de Melide, por ser o máis antigo
de Galicia e tamén unha das iconas da arte e da iconografía do país. Certamente
Castroviejo estivo ben atinado posto que poucos elementos do patrimonio
cultural de Galicia poden aventaxar ó Cruceiro melidao como símbolo, icona e
imaxe da espiritualidade e dos valores inmateriais e culturais dun territorio.
Así pois, congratulámonos de que o Cruceiro de Melide sexa tamén optimizado
como símbolo e imaxe “publicitaria” do acervo cultural do pobo galego. Polo
tanto ben é certo que, o Cruceiro de Melide ten unha connotación e un valor
universal que trascende, de longo, os confíns da Terra de Melide.
-
A celebración dun certame
pictórico e de artes gráficas (en todas as variables posibles), con carácter
anual no que dende diversas perspectivas e planos do deseño das artes se aborde
a temática do Cruceiro de Melide como elemento único, universal e vertebrador
do conxunto das Cruces de pedra de Galicia. Dese xeito o Cruceiro de Melide
sería retratado por unha pluralidade moito máis ampla de autores dos que xa o
teñen plasmado (Castelao, Broz, Munehiro Ikeda, Alfredo Erias Martínez, José
Manuel Yáñez Rodríguez, Xesús Iglesias,
Quiñoy, Pedro Panduriño, Brétema Parras, Pepe Carreiro, etc.).
Xa para rematar con
esta entrada, sinalar que dende que se procedeu á extracción do Cruceiro; para
a súa restauración, non houbo nin un só día no que alguén non se dirixira ó
Museo ou ó seu persoal, para preguntar por el, ou para trasladar a súa preocupación
(dese xeito tívose que proceder a dar respostas tranquilizadoras e a desmentir
unha manchea de informacións erradas e terxiversadas). E, con elo,
transmitirlles a todos os anceios, arelas e ansias, do Museo, por un pronto e
adecuado e digno retornar.
O Cruceiro no selo de Correos
Si, arelando
estamos, o retorno do Cruceiro, xa nos tarda en chegar, e resulta difícil de
levar a súa ausencia, aínda tratándose por unha causa en positivo.
O Museo está en
posesión desta tira de selos grazas á xenerosidade, compromiso e infinda
amabilidade de Celsa Mariño Río, Directora da Oficina de Correos de Melide quen
nos obsequiou con este agasallo que gardamos con cariño e con devoción, pois xa
daquelas, no 2019 arelábamos unha pronta restauración, conservación,
dignificación e posta en valor do Cruceiro de Melide, o máis antigo de Galicia
e merecente de ser imaxe dun selo de Correos de tirada nacional.
O Cruceiro de Melide na “Gran Enciclopedia Gallega
Así pois
plantexamos toda unha batería de medidas entre as que se inclúen publicacións;
creación dunha marca de identidade (na que se incorporen todas as cruces de
pedra góticas conservadas na xeografía galega); ou mesmo a posta en marcha de
senllos certames de creación: artística e literaria encol da singularidade e da
enorme dimensión que emana do Cruceiro.
Hoxe, para
enfatizar a relevancia do sobranceiro Cruceiro de Melide imos amosar esta
fotografía extraída do tomo número 8 da “Gran Enciclopedia Gallega”, editada
por Silverio Cañada. Nesta publicación do ano 1974, na entrada sobre os
cruceiros galegos, o recoñecidísimo e reputado historiador da arte Carlos Valle
Pérez (director emérito do Museo de Pontevedra) fai unha mención ó Cruceiro nos
seguintes termos: “ Entre las obras del s. XIV debe destacarse el cruceiro de
Melide...”.
Na imaxe que acompaña ó texto (fotografía da autoría de Juan Manuel Domínguez) podemos ver o
Cruceiro no seu penúltimo emprazamento, é dicir no xardín da Capela de San Roque, pero na banda dereita ou oriental, onde tiña por basa a vella pedra de lagar, hoxe case oculta por un seto ornamental, e que require unha exposición moito máis digna e adecuada.
Na foto pode verse
a cornixa do aleiro do tellado da Capela de San Roque, así como parte do lenzo
meridional da capela lateral do transepto. Na imaxe o Cruceiro aparece moi
digno, xa que a colonización biolóxica apenas tiña presencia. Vemos igualmente
como a argola de ferro que serve de nexo entre cruz e varal aparece recalzada
con cuñas de ferro, probablemente para cuestións de tensado e agarre.
Queremos concluír
esta entrada de reivindicación do Decano dos Cruceiros de Galicia cun poema de
Manuel Díaz González (P. Rosendo), publicado no ano 1990 no Boletín 5 do Centro
de Estudos Melidenses - Museo da Terra de Melide, que dí así:
“Cruceiros, encrucilladas,
a dúbida e o medo
dos que andan camiños,
peregrinos de inquedanzas.
Cruceiro, protector de camiñantes,
faro guieiro
que afastas dos baixíos de traxedia
e crime
as ánimas errantes,
cruceiro
- seis séculos de crenzas
e de arte popular -.
Peaña de dolores e esperanzas,
esteo pétreo de aras verticais,
frecha arelante rematada en cruz.
Maxestade sedente,
Cristo das once chagas,
por coroa flor heráldica de lis
[...]
Cruceiro
que abraza-lo tempo e bica-la terra:
a terra que xa maldita non é,
a terra bañada de morte inocente,
a terra dos desterrados
fillos de ningures.
O sufrimento do mundo,
ergueitas mans en pregaria de pedra
tallada por canteiros desta terra.
Camiñante esconxurado
de dúbidas e medos
e fantasmas,
quizais poidas atoparte coa verdade
en calquera encrucillada”.
Traballos de restauración do Cruceiro
Nas imaxes que axuntamos (facilitadas polos técnicos restauradores) podemos ver o antes e o despois de como está a quedar despois da limpeza á que está sendo sometido baixo tratamento especializado.
|
|
|
 |
|
 |
|
 |
|
|
|
 |
|
 |
 |
Proposta para unha Bandeira do Concello
Hoxe, despois de algo máis dun mes de ausencia do Cruceiro de Melide (46
xornadas, en concreto) imos amosar un primeiro bosquexo que dende este Museo se
lle presentou, hai uns aniños, ó Concello de Melide para o deseño dunha
bandeira municipal.
Franqueada por senllas cenefas ou bandas
orladas que reproducen a decoración de axedrezado jaqués (de tacos e billetes),
presente no estilismo de Santa María de
Melide e Moldes, como símbolo da universalidade do Románico como propaganda do
fenómeno xacobeo.
E coas cores
grises, terras e ocres..., por alusión á pedra feita arte; á terra como
elemento de sustento desta comarca; e ó cereal do centeo e do trigo como
materia prima do pan, do melindre, do rico e do amendoado. Así pois son as
cores do noso acervo e da idiosincrasia melidá, en suma.
Así, con todo, que
mellor símbolo, icona e embaixador da esencia e dos valores culturais deste
pobo antergo, historiado e globalizador que o seu Cruceiro?.
Certamente son
moitas as posibilidades para un deseño dunha bandeira que represente e
reproduza os valores e a idiosincrasia de Melide, mais, en todo caso,
consideramos que sobre o pano nunca podería faltar, a modo de emblema, o
Cruceiro.
“Espranza
ergueita
no chan dos Devanceiros,
como un símbolo do pobo,
nunha terra do País Galego,
onde afincamos a nosa identidade
e decimos que somos Nós
facendo a nosa Historia
na beira do Camiño,
sabendo que vimos dunha raza eterna
pola canle dos séculos
e as raigames de pedra feita pobo.
Aquí, neste Melide do Cruceiro antergo
e na súa beira nós
xunguidos no noso Tempo.
Ou! Cruceiro de
Melide,
lémbrate de nós na nosa Historia,
Cruceiro da parroquia de San Pedro,
de Galicia a cruz máis vella.
(extracto do poema “O Cruceiro de Melide” de Xosé Manuel
Broz Rei, ano 1983).
O Cruceiro de Melide no deporte
Nesta nova entrada
queremos reflectir o papel do Cruceiro como elemento icónico e representativo
da vila de Melide. Dese xeito, como xa vimos amosando nestas entradas e nas
vindeiras, preténdese deixar claro como o Cruceiro é un elemento tan
sobranceiro que non se nos ocorre exemplo algún no que a representación do
mesmo non resulte acaída para singularizar a “marca Melide”.
No escudo do club
figura o Cruceiro de Melide no seu cuartelado, complementado con outros
elementos de identificación no eido deportivo.
Outro exemplo que
queremos amosar, que recentemente nos foi facilitado por Ricardo López Novo
(Riki Santos), é o do logo deseñado a finais da década dos 90 polo artista
Pedro Panduriño, para a equipa de baloncesto de Melide (Club Baloncesto
Melide). Segundo as informacións facilitadas por Riki este logo figuraba no
reverso do carné de socio. Como ben manifesta o informante, a el, certamente
sempre lle evocou o logo da equipa da NBA de Seattle, os Supersonics .
Así pois, como ben
se pode comprobar o Cruceiro de Melide, ademais da Ponte medieval de Furelos,
decote se traducen en símbolo das diferentes realidades e variables
identificadoras de Melide e do seu concello.
Lembrando ó Cruceiro na outra banda da Capela
de San Roque
Agora despois de 61
xornadas co Cruceiro ausente, consideramos é tempo máis que dilatado para o seu
retorno! Consideramos que é un intervalo de tempo máis que xeneroso para o
estándar dunha actuación nun cruceiro (tendo en conta que so conta con dous elementos:
cruz e varal. Sen contar con pedestal, capitel elementos complementarios como
poden ser un altar/pousadoiro, baldaquino,
verxa perimetral, etc.).
Concello e empresa adxudicataria dos traballos, para procurar “axilizar” os prazos do seu retorno. Somos conscientes de que a dilación resposta a parámetros burocráticos e non propiamente técnicos, mais con todo consideramos é tempo abondo para as resolucións correspondentes. Sen pretender igualmente entrar na casuística consideramos é tempo de mover ficha e sacar a actuación adiante, toda vez que estamos a falar dun elemento manifestamente sobranceiro, tanto a nivel local como a nivel global e xeralizado.
Trátase non so do
Cruceiro máis antigo de Galicia senón do único exemplo de cruceiro de
transición entre os tempos do Románico e as novas fórmulas do Gótico. Un
Cruceiro excepcional dende o punto de vista do seu discurso iconográfico no que
se aposta polo dogma e pola “pedagoxía” a tenor da Morte e Resurrección de
Cristo. Un Cruceiro igualmente excepcional nos seus patróns estilísticos e
compositivos. É tamén un Cruceiro excepcional posto que non se coñece paralelo
algún co cal cotexalo.
Arelamos así non
ter que facer moitas máis entradas de “Arelando polo retorno do decanos dos
cruceiros galegos”, posto que suporía que xa por fin volveu a casa.
Nesta nova entrada
imos reflectir e facer retrospectiva respecto ó emprazamento anterior do
Cruceiro (previo á década de 1980), cando estaba situado no axardinamento, que
non adro, da banda oriental da actual Capela de san Roque (erixida no ano
1949). Noutra entrada imos falar, polo miúdo cando se erguía no propio Campo de
San Roque, a escasa distancia da demolida Capela de San Roque (reedificada e
datada no século XVIII).
cuestións de mellor visibilidade e arelas dunha maior notoriedade. Mais, coa perspectiva do paso do tempo, todo semella indicar que a decisión non foi de todo atinada, posto que ata esa data o Cruceiro estaba mellor resgardado, e mellor amparado do tráfico rodado e de casuísticas que non lle son propias (festexos, actividades de concentración social,..., etc.). Así pois, con todo, e coa experiencia dos últimos anos (de abusos nos festexos e malas prácticas reiteradas, moitas delas perpetradas por peregrinos) a reflexión é que estaba moito máis protexido no axardinamento da banda dereita, ou oriental da Capela.
Agora coa actual
intervención de restauración e posta en valor o obxectivo é recolocar o
pedestal pretérito ó carón do Cruceiro (toda vez que non se autorizou a súa
restitución como soporte do Cruceiro), onde tamén irá situado o panel
explicativo que de conta da singularidade e excepcionalidade do Cruceiro de
Melide.
As fotos que
axuntamos nesta entrada, que non son moitas, reflicten a ubicación do Cruceiro
ata hai aproximadamente pouco máis de 40 anos.
A proposta do Museo para o seu retranqueo, formulada hai xa oito meses
Nesta 9ª entrada de
“arelando...” O Museo da Terra de Melide segue a reiterar a súa preocupación
pola indefinición no tocante á data de retorno e colocación do Cruceiro.
Xa pasaron 67
xornadas dende que o Cruceiro foi retirado para ser restaurado e non
conseguimos, a día de hoxe, unha concreción definitiva de prazos nin dos
pormenores da súa reinstalación. Como xa se sinalou o Museo se puxo en
contacto, de xeito reiterado e insistente cos diferentes actores implicados
(Xunta, Concello e empresa adxudicataria), sen acadar unha definición da data
do retorno a Melide; da súa colocación (nin onde); nin dos aspectos propiamente
técnicos ( cando se vai executar e como vai ser a soleira/lousado de acomodo do
novo pedestal de pedra; que pavimento levaría perimetralmente a basa; se se
pode reaproveitar o cincho de ferro que delimita cruz e varal ou se non queda
outro que substituílo; cal vai a ser a información que figure no panel explicativo
e se foi debidamente documentada...).
Así, con todo, e en
base ó coñecemento respecto as intervencións realizadas en cruceiros nos
últimos anos somos sabedores de que os prazos en ningún dos casos foron tan
dilatados como no de Melide (nin en canto a aspectos de tramitación
administrativa/burocrática; nin en canto a aspectos de execución técnica, toda
vez que o Cruceiro de Melide non conta con máis de dous elementos nin o seu
porte é demasiado acentuado).
Por todo iso o
Centro de Estudios Melidenses-Museo da Terra de Melide (ente promovedor, xa
dende hai anos da súa restauración, dignificación, valorización, protección e
coidado) non vai cesar de insistir, reiterar e perseverar na procura dunha
pronta e xusta causa de colocación; esmero no tocante ós aspectos técnicos; e
dunha valorización ben entendida e acorde coa dignidade do decano dos cruceiros
de Galicia.
Hoxe, nesta novena
entrada de “Arelando...” (que agardamos poidamos trocar dunha vez por
“Valorizando...”) imos falar da proposta formulada polo Museo (no mes de
febreiro do presente ano) de retranquealo a unha distancia de 7 metros en
dirección norleste, sen que tal acción supoña unha desaliñación do ben respecto
á súa contorna presente. Toda vez que a comezos do mesmo mes de febreiro se
procede á tala da palmeira, por ser irrecuperable por mor da afectación do
picudo vermello, o Museo considera que sería unha boa oportunidade para situar
o Cruceiro nun lugar moito máis seguro e amparado, respecto á celebración dos
festexos e respecto ó trafico rodado.
Certamente o lugar
probablemente máis axeitado sería que se instalase na outra banda da Capela de
San
Roque (lado dereito ou leste) como estaba ata comezos da década de 1980.
Toda vez que nese espazo de titularidade pública existe un xeito de praciña pavimentada
na cal o Cruceiro se amosaría moito máis digno e amparado. Pero, con todo, por
non entrar en cuestións de titularidade e de “interpretación” do articulado
legal para un ben declarado BIC, a proposta non se formula toda vez que
realizadas as consultas pertinentes había serias dúbidas respecto ó seu
percorrido e viabilidade.
Así, desbotada esa
opción, o Museo plantexa e solicita o seu retranqueo, fundamentalmente por
darlle unha solución definitiva á reiterada colisión entre a integridade do
Cruceiro e outras variables que lles son alleas. Aínda que, con todo, non se
debe esquecer que a contorna de protección subsidiaria para un cruceiro
(declarado Ben de Interese Cultural) é de 20 metros: “20 metros para os
elementos singulares do patrimonio etnolóxico como hórreos, cruceiros e petos
de ánimas, pombais, alvarizas, pesqueiras, muíños, foxos de lobo ou chozos”
(Lei do Patrimonio Cultural de Galicia / Capítulo II/ Artigo 38.2.a), polo que
as actividades a desenvolver na contorna deben ter en conta e respectar o marco
normativo estipulado ó efecto legal.
Xa, a xeito de
remate, dende o Museo imos seguir expectantes e a reiterar, como dende hai anos
o vimos facendo recorrentemente, na necesidade dunha aposta decidida, sen
ambaxes e sen complexos para a correcta protección e dignificación que se
merece o máis antigo, senlleiro e único dos cruceiros galegos.
O zuncho de ferro... un elemento histórico que xa forma parte intrínseca da imaxe do Cruceiro
A tenor do asunto o
Museo pon de manifesto que a primeira referencia documental ó redor do Cruceiro
de Melide a atopamos no sumario do “Preito da Moa” (ano 1810) onde se detalla
“en el Campo de San Roque donde se hace la feria mensual del ganado maior y
menor hai una ermita con su crucero”, polo tanto e de tratarse deste mesmo
cruceiro (aspecto máis plausible) desbotaría a posibilidade da procedencia do
Convento de Sancti Spíritus de Melide, posto que non se exclaustra ata 25 anos
máis tarde co gallo da Desamortización
de Mendizábal e resulta pouco probable que anteriormente os frades da Orde
Terceira o cederan ó dominio público. Nas mesmas escrituras do referido preito
tamén se recolle que ó cruceiro “ que lo movieron tres veces”.
Nunha prosa de
corte decimonónico o autor apunta como: “ Este monumento, contemporáneo sin
duda alguna, de la ermita de S. Sebastián citada por Huerta, en los primeros
años de la Reconquista, y a cuya ermita vino a sustituir la capilla de S.
Roque, no atravesó tantas centurias sin sufrir desperfectos. En efecto, por la
unión de la vara y la cruz una mano estúpida le rompió, y por una de esas
rarezas en que el sentimiento religioso vino a salvar la obra de arte, fue
enmendada la fractura uniendo ambas piezas, con un sólido pero tosco anillo de
hierro y unas cuñas mal colocadas, como impropias por su materia y forma de
ocupar tal lugar”.
Nas fotos
históricas existentes, datadas na primeira metade do século XX, tamén vemos
como o anel de ferro tamén se manifesta do mesmo xeito ó que estamos
acostumados.
Resulta improbable
poder datar o intre no que se insire a cruz gótica ó varal mais, é probable,
que nese intre fose cando lle fixarían o zuncho perimetral que serviría de
reforzo e de elemento de transo entre a cruz figurada e o fuste oitavado.
Con todo, unha vez
demostrado que o zuncho non foi instalado en tempos actuais (alomenos a fins do
século XIX Álvarez Carballido xa o ten presente) o máis coherente de cara a
manter o discurso histórico, e a estética acostumada e asimilada, é apostar pola
súa restitución na restauración presente.
O antigo pedestal
Nesta nova entrada
de “arelando o retorno...” (que agardemos en breve se troquen por novas entradas baixo o título “posta en valor do
decano dos cruceiros de Galicia”) imos falar do pedestal pretérito, daquel que servía de base cando
estaba situado no Campo de San Roque (e nas inmediacións da antiga Capela de
San Roque), e tamén no intervalo temporal no que estivo emprazado na banda
dereita, ou oriental, da actual Capela de San Roque.
Indicar, antes de
nada, que aínda que a Dirección Xeral de Patrimonio non autorizou a súa
recuperación
e emprego na montaxe do Cruceiro, que logo se ten que producir,
alomenos se considerou a posibilidade de “poñelo en valor” ou “dignificalo”
situándoo moi próximo ó Cruceiro, ó carón da mesa explicativa na que se porá o
énfase, proporcional á enorme relevancia do ben patrimonial.
A primeira
referencia documental do pedestal atopámola na revista Galicia Diplomática (nº
11, ano 1893) na cal aparece o traballo de Eduardo Álvarez Carballido baixo o
título “El crucero de San Roque de Mellid”. No citado artigo (o primeiro estudo
que se fai do Cruceiro de Melide), o erudito historiador melidao dala del do
seguinte xeito: “sirve de basamento a la columna un trozo de granito, que se
eleva como cincuenta centímetros sobre el nivel del suelo, de forma muy
irregularmente circular, y que presenta en dos puntos opuestos, unas
escotaduras rectangulares, una de ellas deformada, correspondiendo ambas a los
frentes de la cruz. Sobre esta tosca base, elevan la vara o columna, en la que
asienta la cruz propiamente dicha [..]”.
Moito máis escuetas
son as reseñas que aparecen no “Terra de Melide” (1933), en cuxa páxina 320
atopamos a referencia de “o basamento do Cruceiro érguese a cincuenta
centímetros do chan...”.
Xa, dun xeito un
pouco máis amplo recollemos a descrición que Cristina Vázquez Neira e Xurxo
Broz Rodríguez fan para a ficha titulada: “Antigo pedestal do cruceiro de
Melide” (para a web abeancos.gal, elemento nº 207): “O antigo pedestal ou basa
do cruceiro gótico de Melide, hoxe atópase en desuso e fora de contexto.
Aínda que non se trata dunha peza coetánea á cruz en pedra datada no século
XIV, é o basamento máis antigo que del se coñece.
Esta peza
descontextualizada atópase hoxe parcialmente oculta por un arbusto ornamental
situado no xardín da banda oriental da Capela de San Roque, nunha
situación máis ou menos acorde coa ubicación do cruceiro entre a década de 1960
(cando se traslada dende o Campo de San Roque) ata a de 1980 (cando se reubica
no escenario actual) e se substitúe o basamento por unha plataforma escalonada
de tres chanzos, realizada en cemento con aplacado de granito cortado en
serradoiro de pedra, e que hoxe presenta abundantes desperfectos, especialmente
pola banda occidental por mor da instalación de escenarios de orquestras.
O basamento levanta
un total duns 50 cm e conta cunha forma redondeada en planta e de sección
tendente a troncocónica. Actualmente poden verse desperfectos, traducidos en
perda de material, no reborde superior que faría as veces de anel de suxeición
do fuste”.
Xa por último cabe
sinalar que dende que se iniciou o proceso de restauración e posta en valor do
Cruceiro, no ano 2020, o Museo plantexoulle a posibilidade a Patrimonio da súa
recolocación como basa do Cruceiro, argumentando con datos históricos a posible
reintegración, mais ditos argumentos foron rexeitados aludindo nun primeiro
momento a que a dita peza lle falta parte do reborde superior, o que suporía a
necesidade da realización dun enxerto para suplir a parte perdida, igualmente
indicaron que nos parámetros actuais de restauración, non se contempla a
reintegración de pezas que están actualmente descontextualizadas. Mais con
todo, si contemplan a súa musealización ao carón do Cruceiro para que non se
desubicara e perdera a memoria.
Cando o Cruceiro estaba no Campo de San Roque
Hai tempo (dende o
día 3 de setembro) que o Museo (ente impulsor, promovedor e xestor da
iniciativa) non volve ver imaxes do proceso de restauración, a pesar da
insistencia reiterada, de aí a preocupación e intranquilidade manifestada.
Agora, que xa se botou a soleira de asento, xa non hai pretexto para o seu
inminente retorno que, agardamos xa non se dilate máis.
Hoxe, neste
duodécimo “arealando” imos falar de cando o Cruceiro estaba situado en pleno
Campo de San Roque, nas inmediacións da antiga Capela, demolida no ano 1949.
A primeira
referencia documental atopámola no “Pleito da Moa” do ano 1810, no que se cita:
“[...] en el Campo de San Roque donde se hace la feria mensual de ganado, hai
una Ermita con su crucero [...]”.
A segunda
referencia documental ven da man, unha
vez máis de Eduardo Álvarez Carballido, médico, historiador e erudito melidao.
O autor publica en “Galicia Diplomática” no ano 1893 un traballo baixo o título
“El crucero de San Roque de Mellid”. No artigo refire como “se eleva entre
raquíticos álamos en la villa de Mellid y en el sitio llamado Campo de San
Roque. Esto no es decir que sea fácil precisar la época de su erección, pues
carece de fecha aunque parece conservar vestigios numéricos; pero es tan grande
la capa de musgo que cubre el granito, y lo destruido que se halla por la
acción del tiempo, que no puede precisarse fecha alguna”.
alguna, de la ermita de San Sebastián citada por Huerta, en los tiempos primeros de la Reconquista, y a cuya ermita vino a sustituir la Capilla de San Roque, no atravesó tantas centurias sin sufrir desperfectos”.
A terceira
referencia documental vémola no “Terra de Melide” (1933), na páxina 412, na que
Vicente Risco comenta como “no Campo da feira ou de San Roque da vila de
Melide, hai un lindo cruceiro antigo, cuio estudo corresponde máis ben ao
arqueólogo que non ó folklorista”.
A cuarta referencia
documental, ven da man de Xosé Manuel Broz Rei, quen no ano 1983 no seu
traballo sobre os “Cruceiros da Terra de Melide” (Boletín nº 2 do Museo da
Terra de Melide) apunta como “noutro tempo estivo no Campo de San Roque, onde
se facía a feira. Tamén tivo a disgracia de andar tirado e esquencido, hastra
que se ergueu de novo polo celo de D. Antón Taboada Roca. Hoxe está no seu
terceiro asentamento”. Máis adiante continua
referindo que “cando o Cruceiro estaba no Campo de San Roque tiña unhas
gradas a xeito inverso, pois o campo quedaba máis baixo que a estrada. Estaba
rodeado por grandes arbres: olmos e carballos [...]”. Segue concretando como
“tamén había perto do Cruceiro, un palco de música de pedra e con balconada de
ferro. Na hora de lusco-fusco iba sempre un home, chamado “o santón”, a
rezarlle ó Cruceiro, axoenllado, ó seu pé [...]”. E por último, comenta que
“tamén se facía neste campo a feira de gando. Logo foi cando se plantexou a
modernización e cortáronse estes arbres e mudouse o Cruceiro [...]”.
-por unha banda
semella desbotar a posibilidade de que en orixe estivera vinculado á propiedade
do Convento de Sancti Spíritus (fundado no ano 1372), toda vez que non é
abandonado e exclaustrado ata o ano 1835 por mor da Desamortización. Semella,
pouco plausible que o Convento o cedera, tan gratuitamente, ó dominio e
propiedade pública.
- por outra banda
tamén resulta curioso o feito de que chegou a sobrevivir aos episodios da
francesada, toda vez que o día 18 de xuño de 1809, o exército francés
capitaneado polo Xeneral Marconet, ó mando dun batallón de 3500 soldados,
acampou e acantonouse no Campo de San Roque, resultando curioso que o Cruceiro
chegara a sobrevivir á contenda. Poida que, a raíz dese episodio, o Cruceiro
resultara danado e, de aí, a necesidade de estreitar e repicar os traveseiros
da cruz (aspecto que nunca se chegará a verificar).
O Cruceiro de Froito Novo
Hoxe, nesta entrada de “arelando o retorno do cruceiro
máis antigo de Galicia” imos falar do Cruceiro de madeira de Froito Novo que,
inspirándose no Cruceiro de Melide, o tallista Delmiro López Cordido, veciño de
Furelos, realiza por encargo de Froito Novo co gallo dunha das actuacións da
agrupación con motivo dunha das edicións da “Romaría Internacional” que, na
vila de Melide, tiñan lugar na década de 1980.
O cruceiro, feito en madeira, reproduce dun xeito
personalizado a imaxe do reverso do Cruceiro de Melide, na que se plasma a
maxestuosidade da Resurrección de Cristo. Unha vez realizada a recreación por
Delmiro, quen a artella en tres partes, encárgase Xosé Manuel Broz de
policromala.
Agora neste 2024, despois de catro décadas, o cruceiro é
recuperado a finais do mes de setembro, para ser empregado no Roteiro da
Compaña de Melide para a escena da “rogativa e acollemento ó Cruceiro”, toda
vez que un cruceiro é un elemento imprescindible para entender a dimensión
cultural da Santa Compaña.
A recreación do cruceiro xustifícase na ausencia do
Cruceiro de Melide, toda vez que no Roteiro da Compaña o auténtico cobraba unha
relevancia e protagonismo manifesto, posto que dun xeito didáctico se
representa unha das constantes que máis e mellor definen a necesidade de erixir
cruceiros (e tamén petos de ánimas). Así pois, aínda que non se contara co
orixinal na data da representación (no serán do 31 de outubro) o problema da
ausencia do Cruceiro xa estaba paliada e resolta dende hai un par de meses.
Así, dese xeito, grazas á amabilidade de Manolo Parrado,
Eva Vázquez e Froito Novo o cruceiro feito por Delmiro de Furelos se pon a
disposición do Museo para a representación da Compaña. Dende aquí a nosa
gratitude a todos eles.
Do mesmo xeito destacar os traballos de tratamento e
mellora deste cruceiro realizados por Enrique Vilariño Casal (do Aseo) e por
Xosé Manuel Broz Rei (Director do Museo) os que con total celeridade se puxeron
ó choio para poder telo rematado con tempo dabondo.
Neses traballos de mellora procedeuse a realizar unha
bancada de base a maiores das dúas existentes; a realizar unha mesa de altar ou
pousadoiro para ofrendas e esmolas; e tamén se procedeu ó seu repintado toda
vez que a policromía orixinal feita no seu día por Broz, non estaba nas
mellores condicións.
A partir da chegada do Cruceiro de Melide ó seu
emprazamento a opción futura será a de instalar o cruceiro de Delmiro na Praza
do Convento, nas sucesivas edicións da Compaña de Melide, para enriquecer a
decoración e ambientación.
O agradecemento do Museo ós xestores e facilitadores da
“cesión” deste fermoso cruceiro (Manolo Parrado, Eva Vázquez e Froito Novo); a
Delmiro López por telo feito con tanta mestría; a Broz e Enrique polos
traballos de restauración; e tamén ós membros da Compaña de Melide que lles ha
tocar carrexalo na xornada do 31 de outubro.
